img171 (13)

120    2. PODSTAWY PSZC/ELNKTWA

nej, oraz dwie żuwki: wewnętrzną (lobus internus) i zewnętrzną (lobus extarii ns). U pszczół silnie rozwinięta jest tylko żuwka zewnętrzna (galea). Krótka, dość masywna jej część podstawowa (subgalea) oddzielona jest od końcowej dość głębokim wcięciem. Część końcowa jest cienka, podłużnie daszkowato zgięta, przy końcu zwężona i szablowato wygięta ku tyłowi. Zuwka wewnętrzna jest zredukowana i przekształcona w rodzaj poduszeczki, leżącej u podstawy żuwki zewnętrznej. Szczątkowy głaszczek, złożony z dwóch członów, można dostrzec we wcięciu płata zewnętrznego szczęki.

Warga dolna owadów zbudowana jest według takiego samego schematu jak szczęki, z tą jednak różnicą, że prawa i lewa jej część zrastają się ze sobą wewnętrznymi krawędziami. U pszczół warga dolna zrośnięta jest na całej długości. Część podstawowa - odpowiednik kotwiczek szczęk - nazywa się przed-hródkieni {submentum). Ma on kształt masywnego trójkąta, którego podstawa łączy się ruchomo z górnym członem, odpowiednikiem pieńków szczękowych podbródkiem (meritum), który ma kształt walcowaty.

Z części końcowych wargi dolnej najsilniej rozwinięte są głaszczki (palpi labiales). Głaszczek składa się z czterech członów: pierwszy jest najdłuższy, drugi o połowę od niego krótszy, a trzeci i czwarty, najkrótsze, prawie tak samo długie jak szerokie. Żuwkom wewnętrznym szczęk odpowiada języczek (glossa). Jest to najdalej wysunięta środkowa część wargi dolnej. W zasadzie języczek ma budowę rurki składającej się z wielu drobnych, schitynizowa-nych pierścieni o kształcie lekko stożkowatym, węższych u podstawy, wsuniętych częściowo jeden w drugi. Sztywne pierścienie połączone są cienkim, elastycznym oskórkiem. Wnętrze języczka wypełnione jest hemolimfą. Pod wpływem zwiększenia się jej ciśnienia następuje wysuwanie się ku przodowi wargi dolnej wraz ze szczękami oraz wyprostowanie się i wydłużanie języczka. Budowa jego jest dość skompli-kowana, ponieważ tylna ścianka rurki wpukla się do wewnątrz, tworząc wzdłuż całego języczka rynienkę: jej brzegi, gęsto owłosione, zachodząc na siebie tworzą rodzaj kanalika. Boczne ścianki rynienki są dość cienkie i elastyczne, a środkowa jej część - silnie zgrubiała. Zgrubiałe miejsca tworzą jeszcze jedną, wewnętrzną rynienkę.

Brzegi pierścieni na zewnętrznej stronie języczka mają sztywne, skierowane ku przodowi włoski, najdłuższe na końcowej części języczka. U jego nasady po stronie przedniej pozostaje przestrzeń wolna od włosków. Powierzchnia języczka jest w tym miejscu nieco wgłębiona, tak że powstaje tu rodzaj płytkiego, wydłużonego korytka. W końcowej części języczka brzegi rynienki rozchodzą się, tworząc rozszerzoną łyżeczkę (Jlabelliim).

Żuwki zewnętrzne wargi dolnej, zwane przyjęzyczkami (paraglossae), mają kształt cienkich, podłużnych blaszek, obejmujących z obu stron nasadę języczka. Przednie ich krawędzie osłaniają korytkowate wgłębienie na języczku.

Wierzchołek trójkątnego przedbródka opasuje sztywne wiązadełko (forum), którego końce przytwierdzone są do końców kotwiczek szczękowych. Wiązadełko to mocno łączy wargę dolną i obie szczęki we wspomniany już zespół dolno-wargowo-szczękowy. Wysuwanie go ku przodowi następuje dzięki skurczom mięśni rozpiętych pomiędzy ścianką głowy, a dłuższą gałęzią rozwidlenia u podstawy kotwiczek. Części końcowe szczęk i wargi dolnej wyprostowują się wskutek wzrostu ciśnienia hemolimfy, a przede wszystkim dzięki sprężystości oskórka. Podciąganie zespołu dolnowargowo-szczękowego następuje wskutek działania kilku par mięśni głowy, a podginanie części końcowych - dzięki działaniu drobnych mięśni przytwierdzonych do pieńków i płatów wewnętrznych lub do podbródka i podstawy głaszczków oraz języczka. Jak z tego wynika, podgięcie końcowych części szczęk i wargi dolnej jest powodowane stałym skurczem mięśni. Dlatego u martwych pszczół języczek bywa w większości wypadków wyciągnięty.

W pobieraniu płynnego pokarmu biorą udział wszystkie narządy gębowe, układające się w rodzaj trąbki. Od przodu u góry trąbkę zamykają warga górna i żuwaczki, a poniżej - zachodzące na siebie brzegami płaty zewnętrznych żu-wek szczękowych. Od tyłu u góry zamyka trąbkę podbródek, a z boku zaś pieńki, a poniżej rozpłaszczone głaszczki wargi dolnej i częściowo przyjęzycz-ki. Pośrodku trąbki tkwi języczek. Jeżeli płynu jest dużo, pszczoła wsysa go bezpośrednio trąbką, prawie bez udziału języczka. Gdy płynu jest tak mało, że trąbka nie może być w nim zanurzona, pszczoła zbiera go pędzelkiem wysuniętego ku przodowi języczka oraz łyżeczką znajdującą się na jego końcu. Gdy pędzelek nasiąknie płynem, pszczoła wciąga go do trąbki i odsysa.

Długość trąbki pszczoły robotnicy, mierzona od wierzchołka przedbródka do zakończenia łyżeczki wysuniętego języczka, ma dość duże znaczenie praktyczne. Potocznie ta cecha jest określana jako długość języczka, co się przyjęło w piśmiennictwie pszczelarskim. Poprzez bezpośredni jej pomiar zostaje oznaczana tak zwana długość języczka anatomiczna. Istnieje także, obecnie raczej zarzucana, metoda pośredniego pomiaru tak zwanej roboczej długości przy wykorzystaniu glosometru. Jest to urządzenie, w którym pszczoły mogą sięgać do syropu przez otwory o określonej średnicy. Zmiana poziomu lustra syropu orientuje o długości języczka. Długość robocza języczka jest przeważnie nieco większa niż długość anatomiczna, ale zależy ona od średnicy otworów glosometru i od rozmiarów narządów gębowych, którymi się różnią pszczoły różnych ras.

Najdłuższy języczek mają pszczoły kaukaskie wysokogórskie; przeciętna jego długość wynosi około 7 mm. W Polsce przeciętna długość języczka pszczół rodzimych waha się od 5,95 do 6,50 mm. Zróżnicowanie terenowe wartości tej cechy daje dobry obraz zasięgu geograficznego pszczoły kraińskiej i pszczoły leśnej, które na południu i na północnym wschodzie wkraczają na nasze ziemie, zasiedlone przez