img174 (13)

I2l> 2. PODSTAWY PSZC/ELNIC I WA

przytwierdzone do płytki połączonej z pazurkami (unguitractor). Specjalnych mięśni podnoszących pazurki pszczoła nie ma.

Na ostatnim członie stopy odnóży matek, robotnic i trutni znajduje się gruczoł tarsalny (gruczoł Arhardta). Wydziela on substancję, którą cho-dzący owad pozostawia po sobie w postaci śladów. W ten sposób pszczoły robotnice znakują, na przykład wejście do gniazda, być może odwiedzane kwiaty, natomiast matki pszczele znakują odwiedzane przez siebie plastry. C hemiczne składniki tej wydzieliny nie są jeszcze znane.

Nogi służą pszczole nie tylko do chodzenia; posługuje się ona nimi przy czyszczeniu ciała i zbiorze pyłku kwiatowego.

Chodząc pszczoła opiera się stale na dwóch nogach jednej strony ciała i na jednej strony przeciwnej. Poruszanie się po powierzchniach chropowatych umożliwiają jej pazurki, których ostre i zagięte końce czepiają się najmniejszych nierówności. Przy chodzeniu po powierzchniach gładkich pazurki zostają pod-giętc, tak że podłoża dotykają tylko przylgi.

Na pierwszej parze nóg znajduje się narząd do czyszczenia czułków. Składa się on z półkolistego wcięcia u podstawy pierwszego członu stopy; jego krawędź pokryta jest krótkimi, gęstymi włoskami, układającymi się w rodzaj grzebienia. W końcowej części golenia znajduje się duży, spłaszczony kolec (ostroga calcaria), po podciągnięciu stopy zamykający opisane wcięcie od zewnątrz. Pszczoła wkłada podstawę czułka do wgłębienia, przyciska go ostrogą i przeciąga nad grzebyczkiem, który zmiata wszelkiego rodzaju zanieczyszczenia. Ostroga na goleniu drugiej pary - dość długi mocny kolec - służy do wyrzucania obnóża z koszyczków na tylnej nodze. U pszczół dorosłych golenie trzeciej pary nóg pozbawione są ostróg, lecz u poczwarek w miejscu odpowiadającym ostrodze nogi środkowej znajduje się spłaszczony trójkątny wyrostek.

Wewnętrzne strony pierwszych członów stóp u wszystkich trzech postaci pszczół są pokryte gęstymi, szczeciniastymi włoskami, tworzącymi rodzaj szczoteczek. Matki i trutnie używają ich tylko do czyszczenia ciała. U robotnic, które posługują się szczoteczkami również i przy zbiorze pyłku, są one gęste i o dłuższych włoskach. Włoski szczoteczek wszystkich trzech par nóg u matek i trutni oraz pierwszej i drugiej pary u robotnic, ułożone są nieregularnie. Natomiast na trzeciej parze nóg robotnic tworzą one poprzeczne rzędy, których liczba, jako cecha ilościowa, jest charakterystyczna dla ras geograficznych, ale nie ma większego znaczenia taksonomicznego (u ras europejskich przeciętnie 10-11 rzędów).

Koszyczek (corbicula), narząd właściwy dla robotnic, jest to szerokie, płytkie, nieowłosione zagłębienie na zewnętrznej stronie golenia tylnej nogi, rozciągające się mniej więcej od połowy golenia do jej końca. Znajdują się tam jedynie 2-3 nieduże szczecinki ułatwiające prawdopodobnie utrzymanie się obnóża pyłkowego w koszyczku. Na brzegach goleni znajdują się długie szczecinki, zagięte łukowato nad powierzchnią koszyczka. W miarę zwiększania się obnóża szczecinki te rozchylają się, ale dzięki swej sprężystości utrzymują ładunek pyłku na właściwym miejscu.

U robotnicy szpara między dolną krawędzią goleni a górną pięty tworzy tzw. szczypce pyłkowe. Stopa nie jest połączona z goleniem na całej szerokości tej krawędzi, lecz tylko w jednym rogu. U matek i trutni krawędzie obu tych członów są zaokrąglone, natomiast u robotnic - płaskie, schodzące się ze sobą po podgięciu stopy. Na krawędzi golenia, po wewnętrznej stronie nogi, znajduje się rząd kolców - grzebyczek (pecton).

2.3.4.3. Skrzydła i mechanizm lotów

O ile nogi owadów są odpowiednikami odnóży wszystkich stawonogów i powstały w procesie ewolucji z tak zwanych parapodiów prymitywnych narządów ruchu pierścienic, o tyle skrzydła (alae) - narząd lotu - występują wyłącznie w podgromadzie owadów uskrzydlonych. Narządy umożliwiające aktywny lot można spotkać w świecie zwierzęcym tylko wśród kręgowców i owadów.

Nie rozpatrując sprawy pochodzenia skrzydeł owadów, można je określić jako obszerne fałdy skórne, uwypuklające się po bokach pierścieni tułowia pomiędzy płytkami grzbietowymi a górną krawędzią płytek bocznych. U poczwar-ki pszczoły powstające skrzydła mają postać małych woreczków utworzonych z nabłonka. Wysokie, słupkowate komórki nabłonka szybko rozmnażają się, wskutek czego powierzchnia woreczków ulega silnemu sfałdowaniu. Wnętrze ich wypełnia hemolimfa; wnikają do nich tchawki oraz nerwy. Dopiero po ostatnim linieniu, w momencie przeobrażania się poczwarki w owada doskonałego (imago), skrzydła rozprostowują się: następuje to pod wpływem zwiększonego ciśnienia hemolimfy. Słupkowate komórki znacznie się rozciągają, stają się płaskie, u przeciwległe powierzchnie spłaszczonych woreczków skrzydłowych ściśle przylegają do siebie, warstwy oskórkowe silnie twardnieją, a nabłonek zanika.

Tak więc większa część powierzchni skrzydła pszczoły stanowi podwójna błonka kutikularna, cienka, lecz bardzo mocna i elastyczna.

Skrzydło pszczoły (Ryc.2.3.4.3.a.) wzmocnione jest żyłkami. Badania A. De-mianowicza wykazują, że są to rowkowate zgrubienia górnej warstwy kutikuli. ()d dołu zamyka je niezgrubiała kutikula dolnej warstwy; wskutek tego two-rzą się kanaliki, przez które przebiegają tchawki i nerwy oraz przepływa hemolimfa. Żyłki stanowią jednocześnie rusztowanie, na którym rozpięta jest cienka błona skrzydłowa usiana krótkimi szczecinkami.

Układ żyłek na skrzydłach owadów może służyć za cechę systematyczną, charakterystyczną dla rzędów, rodzin, rodzajów, gatunków, a nawet - jak to jest u pszczół jednostek systematycznych jeszcze niższego rzędu.