img914 (3)

charakteryzując samogłoski. Taki sposób postępowania jest oczywiście uproszczeniem. W rzeczywistości nigdy nie zauważymy samych tylko pionowych czy też samych tylko poziomych ruchów języka. Artykulacja poszczególnych dźwięków samogłoskowych polega na jednoczesnym przemieszczaniu języka w górę i ku przodowi jamy ustnej lub w górę i ku tyłowi jamy ustnej. Charakteryzując artykulację samogłosek należy niejako nałożyć na siebie wyniki dotychczasowych obserwacji i sumarycznie przedstawić klasyfikację samogłosek na podstawie obydwu omówionych do tej pory kryteriów. W literaturze fonetycznej i fonologicznej znane są rozmaite sposoby obrazowania tej kwestii (zob. Benni 1959, Jassem 1973, Styczek 1983, Dukiewicz 1995: 26, Sawicka 1995: 119). Najbardziej rozpowszechniony jest tak zwany czworobok samogłosek podstawowych skonstruowany przez angielskiego językoznawcę Daniela Jonesa. Trapezoidalny kształt czworoboku wyznaczają punkty odpowiadające jednej z czterech ekstremalnych pozycji języka, a mianowicie: 1. wysokiej i przedniej, 2. niskiej i przedniej, 3. niskiej i tylnej, 4. wysokiej i tylnej.

W czworobok samogłosek podstawowych zwykle wrysowany jest trójkąt, który ułatwia odpowiednie umiejscowienie symboli samogłosek scentralizowanych. Oto schematyczny obraz stref artykulacyjnych samogłosek polskich (por. Dukiewicz 1995: 26, Sawicka 1995: 119).

środkowa    tylne

Stosując obydwa omawiane tutaj kryteria, poszczególne samogłoski polskie scharakteryzujemy jako pęczki następujących cech artykulacyjnych:

[a], por. dama ■— [dama] — niska, środkowa

[a], por. dializa — [d’ial’iza] — niska podwyższona, środkowa scentralizowana

[e], por. Edek— [edek] — średnia, przednia

[e], por. dzieci — [3eći] — średnia podwyższona, przednia

[y], por. byk — [byk] — wysoka, przednia scentralizowana

71