img937 (3)

puje jego afrykatyzacja. W efekcie zamiast zwartych [t] lub [d] pojawiają się zwarto-szczelinowe (afrykaty) [ć] lub [3]. Ostatecznie wypada więc stwierdzić, że omawiane tutaj połączenia literowe mogą być realizowane warianty wnie na jeden z dwóch następujących sposobów:

dsz, trz -► [tś] albo [ćs], por.:

odszedłeś — [otsedueś] albo [oćsedueś] powietrze — [pov’ietse] albo [pov’iećse]

dcz, tez -*• [tc] albo [•ć], por.:

od czego — [ot ćego] albo [o* ćego]

Tczew — [tćef] albo [ *ćef|

V    V

-d dż-, -t di- -► [d 3 -] albo [• 3], por.:

\J    _v U^J’^F

od dżumy — [od 3umy] albo [o- 3umy]

O V    ' '    v

brat dżokeja — [brad 3okeia] albo [bra-^okeia] d ż-, drz -► [dż] albo [3ż], por.:

nad rzeką — [nad żekou] albo [na3zekou] jad żmij — [md żm’n] albo [i a3Jm’ii]

Omawiając charakteryzowane tutaj asymilacje głoskowe, I. Sawicka (1995: 150—152) zauważyła, że możliwe jest „dalsze uproszczenie realizacji, tj. zredukowanie pary głosek do pojedynczej afrykaty”. W wymowie kulturalnej dopuszczalne są tego rodzaju zmiany jedynie w wygłosie lub w pozycji przed spółgłoską, por.:

patrz — [patś] albo [paćś], albo [pac] trzmiel — [tsnrfiel] albo [ćsm’iel], albo [ćm’iel]

Redukcje omawianych tu grup do samej tylko afrykaty nie są natomiast dopuszczalne w kulturalnej polszczyźnie ani w pozycji przed samogłoską, ani przed spółgłoską na szwie morfologicznym, por.:

trzy — [tśy] albo [ćśy], ale niepoprawne * [ćy], gdyż [ćy] = czy trzech — [tśex] albo [ćsex], ale niepoprawne * [ćex], gdyż [ćex] = Czech trzyj — [[syk] albo [ćśyij, ale niepoprawne * [cykl, gdyż [cykl = czyj

v    v

drzewo — [dżevo] albo [3żevo], nie * [3evoJ

v    v

odżył— [odżyu] albo [o3żyu], nie * [o3yu]

podszedł— [potset] albo [poćset], nie* [poćet], gdyż [poćet] = poczet

Głoski [t] i [d] mogą fakultatywnie ulegać afrykatyzacji także przed szczelinowymi [s], [z], [ś] oraz [£]. Asymilacje zachodzące pod wpływem prawostronnego sąsiedztwa prepalatalnych głosek [ś], [ź] były już omawiane w poprzednim punkcie, gdyż ich istotą przede wszystkim jest zmiękczenie. Są to więc upodobnienia pod względem miękkości. W tym miejscu zwróćmy zatem uwagę jedynie na dopuszczalne przez normę sposoby realizacji połączeń ts, ds, t z-, -d z-. Mogą być one warianty wnie realizowane albo jako grupy złożone z sąsiadujących ze sobą przedniojęzykowo-zębowych głosek zwartych [t] lub 1 d 1 oraz przedniojęzykowo-zębowych szczelinowych głosek [s] lub [z], por.:

-t s- brat sam — [bra^jam] ds podstawa — [potstava]

nad stołem — [najjtouem]

-t z- brat znajomej — [bra^naiomekl -d z- ród złodziejski — [ruc|^uo3eisk’i]

Możliwa jest wszakże realizacja nieco inna, a polegająca na pojawieniu się nie zwartych [t], [d], lecz zwarto-szczelinowych Tc] lub [3], Cytowane wyżej przykłady mogą być zatem wymawiane także w następujący sposób: brat sam — [bra^jam] podstawa — [pocstava]

nad stołem — [na^jtouem] brat znajomej — [bra^jnajomeji] ród złodziejski — [ru^juo3eisk’i]

W takich wypadkach zauważymy regresywne oddziaływanie prawostronnego kontekstu głosek [c], [3] na rodzaj przeszkody, na którą napotyka powie-Irze w czasie artykulacji poprzedzającego segmentu. Dźwięki te są afrykatami. l*owstają zatem nie tylko dzięki zwarciu, lecz także i szczelinie wykonywanej przez przód języka i zęby górnej szczęki. Artykulatory zbyt wcześnie przygotowując się do wykonania tej szczeliny powodują, że poprzedni segment przestaje być głoską tylko i wyłącznie zwartą, następuje jego afrykatyzacja. W rezultacie zamiast zwartej [t] lub [d] pojawia się zwarto-szczelinowa [c] lub 13|. Ostatecznie stwierdzimy, że omawiane tu połączenia mogą być alternatywnie realizowane zgodnie z następującą regułą: ts lub ds----► [ts] albo [cs], np.:

brat Sławka — [bratjuafka] albo [brat^juafka] lud sławny — [lutj>uavny] albo [lucjuavny] odstawić — [otstav’ić] albo [ocstav’ić]

dz lub tz----► [dz] albo [3z], np.:

odznaczyć — [odznaćyć] albo [o3znaćyć] od zawsze — [od^zafśej albo [o^jafśe] kot Zosi — [koc^jośi] albo [ko3^ośi]

Segmenty t lub d mogą ulegać afrykatyzacji także wówczas, gdy występują bezpośrednio przed zwarto-szczelinowymi [c], [3], fć] lub [3], Wpływ sąsiedztwa prepalatalnych fć], [3] był już przedmiotem naszych obserwacji w poprze-