img042 (40)

można sprawdzać, czy słuszne są wynikające z obserwacji spontanicznego zachowania się domniemania, że dany uczeń wykazuje brak staranności w pracy, brak zainteresowań określonymi tematami, nieumiejętność współdziałania przy zespołowym wykonywaniu pewnych czynności.

Weryfikowane eksperymentalnie hipotezy mogą również dotyczyć zależności zachodzących między warunkami zewnętrznymi a występowaniem określonego rodzaju czynności. Tak na przykład opierając się na obserwacjach spontanicznego zachowania się uczniów na lekcjach formułujemy hipotezę, że należyte opanowanie przez nich określonych umiejętności zależy od metod nauczania stosowanych przez nauczyciela. Aby sprawdzić tę hipotezę, tworzymy warunki eksperymentalne pozwalające na dokładniejsze określanie wpływu tych metod na wyniki pracy szkolnej ucznia. Badania eksperymentalne mogą wykazać, czy i w jakim stopniu metody te sprzyjają opanowaniu umiejętności, co stanowi podstawę wniosków praktycznych przydatnych w pracy wychowawczej. Miernikiem skuteczności tych metod mogą być zarówno dane liczbowe, dotyczące uzyskanych tym sposobem wyników nauczania, jak też obserwacje zachowania się uczniów na lekcjach, gdzie w celach eksperymentalnych zastosowano właściwe metody nauczania.

Istnieje wiele rodzajów eksperymentu psychologicznego. Omówimy je obecnie uwzględniając przy tym możliwości dokonywania obserwacji zachowania się osób będących przedmiotem badań eksperymentalnych.

Wyróżniamy dwa zasadnicze rodzaje eksperymentu psychologicznego, a mianowicie eksperyment laboratoryjny i naturalny. Eksperyment laboratoryjny przeprowadzany jest głównie w celach naukowych we właściwych instytutach, pracowniach i laboratoriach psychologicznych. Warunki laboratoryjne umożliwiają zastosowanie podniet, ściśle regulowanych i kontrolowanych przez eksperymentatora. Podnietami działającymi w czasie eksperymentu na osoby badane mogą być różne bodźce wzrokowe, słuchowe, termiczne, bólowe i inne. Reakcjami na nie są odpowiednie ruchy (np. cofnięcie ręki, zamknięcie oczu, odwrócenie głowy, przyciskanie guzika, przesuwanie dźwigni) lub też wypowiedzi słowne spowodowane przez zaistniałą sytuację eksperymentalną. Zarówno podniety, jak odpowiadające im reakcje bywają też przedmiotem obserwacji, która dostarcza materiałów umożliwiających dokonanie analizy badanych zjawisk.

W pomieszczeniach służących do przeprowadzania psychologicznych badań laboratoryjnych dąży się do stworzenia możliwie prostych, a przy tym kontrolowanych przez eksperymentatora warunków badania. W tym celu izoluje się nieraz laboratorium od dźwięków i innych bodźców pochodzących z zewnątrz, wszelkie podniety przewidziane programem eksperymentu są mierzone z uwzględnieniem zarówno ich jakości, jak też ilości, częstości występowania i czasu trwania. Dokładnie rejestrowane są również reakcje osoby badanej; jest to możliwe dzięki zastosowaniu właściwych przyrządów pomiarowych notujących trudno zauważalne reakcje fizjologiczne (np. tętno, częstość wdechów i wydechów, różne czynności wydzielnicze), jak też utrwalając badane reakcje za pomocą kamery filmowej, aparatu fotograficznego lub magnetofonu.

Istnieje kilka odmian eksperymentu laboratoryjnego. Celem eksperymentu introspekcyjnego jest wywołanie pewnych subiektywnych przeżyć psychicznych, dokonanie analizy introspekcyjnej oraz określenie ich zależności od innych przeżyć. Eksperyment psychofizjologiczny zmierza do przyporządkowania badanych zjawisk psychicznych określonym procesom fizjologicznym; zjawiska psychiczne poznajemy. na podstawie danych introspekcyjnych, zaś odpowiadające im procesy fizjologiczne są rejestrowane za pomocą właściwych przyrządów pomiarowych. W obu tych rodzajach eksperymentów obserwacja zachowania się nie znajduje szerszego zastosowania, gdyż opierają się one głównie na danych introspekcyjnych oraz wynikach pomiarów fizjologicznych.

Obserwacji zachowania się dokonujemy natomiast przy przeprowadzaniu niektórych innych eksperymentów laboratoryjnych. Eksperyment psychofizyczny ma na celu poznanie związków zachodzących między określonymi podnietami zewnętrznymi a przeżyciami psychicznymi. Obserwacja potrzebna jest do zarejestrowania działających podniet zewnętrznych oraz poznania powstających pod ich wpływem objawów tych przeżyć. Eksperyment behawiorystyczny zmierza do ustalenia zależności między podnietami zewnętrznymi a wywoływanymi przez nie reakcjami. Obserwację stosuje się zarówno dla dokonania opisu podniet, jak też towarzyszących im reakcji. Eksperyment oparty na założeniach teorii odruchów warunkowych bada związki zachodzące między działającymi podnietami oraz wywoływanymi przez nie reakcjami a wyższymi procesami nerwowymi. Obserwacje zachowania się badanych osób oraz działających na nie podniet stanowią tu uzupełnienie badań i pomiarów fizjologicznych.

Obserwacje są dokonywane również podczas badań testowych, które — przyjmując szerokie znaczenie tego pojęcia — można uznać za jedną z odmian eksperymentu. Szczególnie korzystne możliwości obserwowania zachowania się badanych osób stwarzają badania prowadzone za pomocą testów wykonania.' Służą one do badań indywidualnych, w trakcie których

¹ Główne rodzaje testów są omówione szerzej w pracy autora: Metody badań i diagnostyka psychologiczna, jw., s. 244—287.

6* 83