IMG68 (10)

TEKSTY

szczególną odmianą pracy tego typu ma do czynienia badacz -»folkloru, dysponujący zwykle wieloma różniącymi się przekazami anonimowego tekstu i na tej podstawie ustalający ich wspólny pierwowzór (archetyp). W ciągu wielowiekowej praktyki wydoskonalił się - ustalony w zasadniczych rysach już przez staroż. filologów — kanon pracy nad kryt. opracowaniem i udostępnieniem tekstu. Przewidywał on: określenie ilości, jakości i wzajemnego stosunku posiadanych przekazów tekstu (łac. recensio), ich odczytanie (lectio), stwierdzenie stopnia autentyczności (examinatio), poprawienie (emenda-tio) i objaśnienie (enarratio). W 1 poł. XIX w. rozwinęła się metoda ustalania oryginału tekstu na podstawie tzw. filiacji rkpsów (poddanie badaniu wszystkich przekazów zabytku, ich uporządkowanie chronol. i określenie zależności przez rozpoznanie wspólnych błędów), której twórcą był niem. filolog. K. Lachmann. Na przełomie XIX i XX w., pod wpływem antypo-zytywist tendencji w naukach humanist., możliwość osiągnięcia bezspornie sprawdzalnych wyników krytyki tekstu została silnie zakwestionowana (J. Bedier), co znalazło wyraz w postulacie restytucji całego dostępnego materiału tekstowego w postaci odmian tekstowych (tzw. aparat krytyczny).

Termin t. stworzył ros. teoretyk literatury B. W. Tomaszewski (1928), rozumiejąc przez nią zarówno krytykę tekstu, jak historię jego kształtowania się. Podstawą dokumentacyjną są dla tekstologa wszelkie zachowane przekazy danego dzieła. Dzielą się one na autentyczne i nieautentyczne. Do pierwszych należą wszelkie teksty, które powstały dzięki bezpośredniemu udziałowi autora w ich kształtowaniu, a więc: autografy (bruliony i czy stop isy), kopie skontrolowane i poprawione przez autora, wreszcie druki, których korektę autor osobiście przeprowadził. Do drugich — teksty, na których utrwalone pismem brzmienie autor wpływu nie miał, czyli kopie nie kontrolowane przez twórcę i druki, których autor nie korygował. Zależnie od rodzaju i liczby dostępnych przekazów tekstolog może osiągnąć wyniki o większym lub mniejszym stopniu poprawności. Można wyróżnić tu 7 zasadniczych wypadków:

1) gdy tekstolog dysponuje tylko jednym drukiem autentycznym, druk ten staje się z konieczności podstawą ustalonego przez niego tekstu. Ewentualne błędy można poprawić czy to na podstawie dokumentacji hist. (np. listu autora, w którym wymienia on znajdujący się w druku błąd i prostuje go), czy drogą koniektury, tzn. domysłu, jakie brzmienie winien praw-dop. mieć fragment zawierający oczywisty nonsens lub sprzeczność z kontekstem; koniektury takie wymagają oparcia we wszechstronnej wiedzy o pisarzu, jego stylu i języku; 2) gdy tekstolog rozporządza kilkoma wydaniami autentycznymi i jednym lub kilkoma autografami dzieła, dokonuje wyboru edycji, którą uczyni podstawą ustalania tekstu. Dawniej kierowano się sztywną zasadą, że musi to być ostatnie wydanie za żyda autora, jako wyrażające definitywnie jego intencję twórczą. Dziś tekstolog docieka, w które wydanie autor włożył najwięcej starania o jego poprawność, a autograf wyzyskuje dla poprawienia błędów, które się mogły wkraść do wydań drukowanych. Materiał dokumentacyjny do historii kształtowania się tekstu (kolejne redakcje autorskie) można podać w aparacie krytycznym; 3) gdy tekstolog rozporządza czystopi-sem lub skontrolowaną kopią dzieła wykończonego; wypadek ten nastręcza zwykle najmniej problemów przy ustalaniu tekstu; 4) gdy ma do czynienia z brulionem, zwł. dzieła nie dokończonego, musi niekiedy ustalać tekst hipotetycznie, drogą precyzyjnego wniknięcia w całokształt materiału; 5) gdy dysponuje jedną kopią nie skontrolowaną przez autora, zdany jest na konieczność uciekania się do koniektur; 6) gdy ma większą liczbę kopii nie kontrolowanych przez autora, przystępuje do zbadania ich wzajemnego stosunku: które są pierwotne, najbliższe autentycznego przekazu, a które pochodne,

będące odpisami in. kopii. W wyniku tego zabiegu ustala tekst najbardziej prawdopodobny na podstawie zestawienia kopii niezależnych od siebie; 7) wreszcie w wypadku ostatnim -dokonuje hipotetycznej rekonstrukcji tekstu autentycznego, skażonego przez różne kontaminacje i dodatki kopistów.

Źródła błędów w przekazach stanowiących dla tekstologa podstawę do ustalenia poprawnego tekstu bywają różnego rodzaju. W tekstach rękopiśmiennych są to: lapsus calami (błąd przypadkowy, przejęzyczenie) lub opuszczenie słów popełnione w autografach przez samego autora, w kopiach: rozmaite interpolacje, kontaminacje i amplifikacje, a więc samowolne poprawki, dodatki, opuszczenia lub przekręcenia słów spowodowane nieczytelnością autografu lub nieuwagą kopisty; w drukach zaś - omyłki zecerskie i samowolne zmiany wprowadzane przez korektę obcej ręki. Przez błąd należy rozumieć wszystko, co nie jest wyrazem intencji twórczej autora, natomiast błędy rzeczowe popełnione przez samego autora w żadnym wypadku przez tekstologa poprawiane być nie mogą. Modernizacja pisowni jest dopuszczalna pod warunkiem, że nie zniekształca właściwości języka autora (np. osobliwości prowincjonalne), a zwł. jego wymowy.

Szczególnym wypadkiem pracy tekstologa jest ustalanie autorstwa, gdy ma do czynienia z dziełem wyd. bezim. lub pod pseudonimem (ewentualnie gdy istnieje tylko przekaz pozbawiony karty tytułowej). Tu podstawową metodą jest krytyka wewn. tekstu, czyli wnioskowanie o osobie autora na podstawie różnych informacji, jakich pośrednio dostarcza samo dzieło. Drugim źródłem mogą być najrozmaitsze wskaźniki zewn.: korespondencja samego autora i jego współczesnych, różnorodne źródła hist., polemiki prasowe, a jeśli chodzi o przekazy rękopiśmienne - np. badania nad pochodzeniem papieru i atramentu. Nie bez znaczenia może być także analiza językowych właściwości tekstu (badania stylometryczne), aczkolwiek ta poszlaka bez poparcia in. dowodami niewystarcza do ustalenia osoby autora. A nawet gdy tekstolog rozpoiządza wieloma świadectwami wskazującymi na określonego twórcę danego tekstu, ustalenie autorstwa jest tylko hipotezą, dopóki nie znajdzie się potwierdzenie w jakimś całkowicie pewnym źródle historycznym.

EWOK (edytorstwo naukowe, krytyka tekstu i in. hasta szczegółowe);

K. GÓRSKI Sztuka edytorska. Zarys teorii, W. 1956, wyd. nowe pt. 71 i edytorstwo dzieł literackich, W. 1975; tenże Z historii i teorii literatury,

S. I i III, W. 1964 i 1971; W. FLORYAN Z doświadczeń Biologa wydawcy, Spraw. WTN L 18 (1965); J. KRZYŻANOWSKI Zasady L, w: Nauka o literaturze, wyd. 2 uzup. Wr 1969; Z. GOLIŃSKI Edytorstwo i f„ Wr. 1969; J. STARNAWSKI Edytorstwo naukowe w trzydziestoleciu 1944-1974, „Ruch Lit." 1974 nr 5; J. TRZYNADLOWSKI Edytorstwo. Tekst, język, opracowanie, W. 1976; J. STARNAWSKI Praca wydawcy naukowego, Wr. 1979.

Redakcja

(na podstawie materiałów Konrada Górskiego) TEKSTY. Teoria literatury. Krytyka. Interpretacja, dwumiesięcznik, wyd. w Warszawie od 1972 przez Komitet Nauk

0    Literaturze Pol. i Instytut Badań Lit. PAN, red. początkowo przez J. Błońskiego, od 1975 przez Cz. Hemasa, ponadto w składzie zespołu red. m. in. E. Balceizan, J. Myślióski, J. Sławiński, M. Stępień, S. Treugutt. Pismo poświęcone najszerzej pojętej wiedzy o literaturze, jej różnorodnym dziedzinom

1    specjalizacjom, zajmuje się gł. metodami badawczymi i technikami interpretacyjnymi stosowanymi przez współcz. literaturoznawstwo i krytykę lit., omawia wybrane zjawiska twórczości lit., jej związki z życiem społ., tradycją lit., in. sztukami i środkami przekazu, wiele miejsca poświęca kulturze lit i życiu lit., socjologii czytelnictwa, dydaktyce polonistycznej. Stałym przedmiotem zainteresowania T. są poszukiwania

i osiągnięcia in. dyscyplin humanist. (m. in. semiologii. antropologii kult., lingwistyki strukturalnej), a wśród współpraco w -

471