IMG56 (3)

48

ATLANTYDA

Pomysłowość jej była również wykorzystana w sztukach pokojowych, a w Attyee przypisywano jej poza innymi dobrodziejstwami wynalezienie oliwy z oliwek, a nawet wprowadzenie drzewa oliwnego do tego krąju. Powiadano, że drzewo oliwne było darem, jaki Atena ofiarowała Attyee, aby kraj ten uznał w niej swą zwierzchniczkę. Posejdon walczył z nią o władzę nad tą krainą i każde z nich starało się ofiarować Attyee jak nąjpiękniejszy dar, aby zwiększyć swe prawa. Posejdon jednym uderzeniem trójzębu spowodował pojawienie się słonego jeziora na Akropolu w Atenach. Za sprawą Ateny wyrosło tam drzewo oliwne. Dwunastu bogów przyjętych za sędziów uznało, że drzewo oliwne zasługuje na pierwszeństwo, i Atenie przyznano władzę nad Attyką.

Atena była często uważana przez miasta za opiekunkę i patronkę. Oprócz Aten, którym miała dać nazwę, miała ona świątynie na akropolach takich miast jak Sparta, Megara, Argos itd. W Troi otaczano ją specjalnym kultem pod postacią bardzo starego posążka. zwanego palladion. Posążek ten był uważany za rękojmię przetrwania miasta. Nie można było zdobyć Troi, jeśli się naprzód nie zdobyło palladionu. Dlatego też Diomedes i Odyseusz weszli nocą do Troi i skradli statuę, odbierając w ten sposób miastu jego ochronę. Jest to to samo -» palladion, które w czasach historycznych przechowywano w Rzymie w świątyni Westy, gdzie spełniało tę samą rolę.

Atena pozostała dziewicą. Czasem jednak opowiadano, że miała ona syna w następujących okolicznościach: poszła w odwiedziny do kuźni Hefajstosa, aby zaopatrzyć się w zbroję. Bóg, opuszczony przez Afrodytę, od chwili gdy ujrzał Atenę, zakochał się w niej i począł ją ścigać. Uciekała. Hefajstos, chociaż kulawy, zdołał ją dogonić i chwycić w ramiona, ale mu nie ustąpiła. Jednakże z pożądania zmoczył nasieniem nogę bogini.

Z obrzydzeniem wytarła udo wełną i rzuciła kłębek na ziemię. Właśnie z ziemi w ten sposób zapłodnionej narodził się Erichtonios, którego bogini uważała za syna. Wychowywała go w tajemnicy przed bogami i pragnęła uczynić nieśmiertelnym. Zamknęła go w skrzyni pod strażą węża i powierzyła córkom króla Aten (-» Aglauros).

Atrybutami Ateny były włócznia, hełm i egida. Miała ona egidę wspólną z Zeusem. Na tarczy umieściła głowę gorgony, którą dał jej Perseusz i która miała zdolność przemieniania w kamień wszelkiej istoty, gdy na nią spojrzała. Jej ulubionym zwierzęciem była sówka. Rośliną - drzewko oliwne. Atenę tradycyjnie opisywano jako wielką, o spokojnych rysach, bardziej majestatyczną niż naprawdę piękną, „boginię o modrych oczach”. Na temat jej imienia Pallas -» Pallas, os

Hes. Th 886 n.;Pi. 0.7,65 n.; E. łon454 n.;Apd.Bibl. 13,6 n.;6.1 n.;

0 4,3; 4,11; m 14,1; 6; 12.3; Verg. Aeru ID 578 n.; Hdt. VIII55; Ov. Met.

VI70 n.; Hyg. Fab. 164; 166; Serv. in Verg. Georg. 112; Ol 113; Schol. in //.

□ 547; Hyg. Astr. D 13; Paus. 118,2; Ov. Met. II552 n.; D. H. 168 n.; II66,

6; Conon 34. L. R. Famell, The Cultsofthe Greek States, 1.1, Oxford 1896, s. 258 n.

ATLANTYDA (AxAavrfę) - Platon opowiada w dwóch dialogach, że Solon, podczas swej podróży do Egiptu przepytywał kapłanów i jeden z nich, który mieszkał w Sais, w delcie Nilu, zapoznał go z bardzo starymi przekazami, odnoszącymi się do wojny prowadzonej niegdyś przez Ateny przeciwko ludowi Atlantów. Opowiadanie to rozpoczęte w Timajosie, podjęte zostało i rozwinięte we fragmencie, który znamy z

Kritiasa. Atlantowie - miał powiedzieć kapłan egipski - zamieszkiwali wyspę, która rozciągała się przed Słupami Herkulesa, przy wyjściu z Morza Śródziemnego na Ocean. Gdy bogowie podzielili ziemię, Ateny przypadły w udziale Atenie i Hefajstosowi, ale Atlantyda stała się własnością Posejdona. Żyła tam Klejto, młoda dziewczyna, która straciła rodziców, zwanych Euenori Leukippe. Posejdon zakochał się w niej. Klejto mieszkała na górze w środku wyspy. Wokół jej siedziby bóg wzniósł ogrodzenie z muru i wypełnionych wodą rowów. I tam wraz z nią mieszkał przez długi czas. Urodziła mu ona pięciokrotnie bliźnięta. Najstarsze ze wszystkich dzieci nazywało się Atlas. Jemu właśnie Posejdon przyznał władzę. Podzielił on całe terytorium wyspy na dziesięć części. Atlas panował na środkowej górze i stąd sprawował swą władzę. Wyspa Atlantyda była wyjątkowo zasobna zarówno w roślinność, jak i bogactwa mineralne. Obficie występowało tu nie tylko złoto, miedź, żelazo itd., ale też i „orichalkos”, metal błyszczący jak ogień. Królowie Atlantydy wznieśli wspaniałe miasta pełne podziemi, mostów, kanałów, skomplikowanych przejść, które ułatwiały obronę i handel. W każdym z dziesięciu okręgów panowali potomkowie dziesięciu pierwotnych królów, synów Posejdona i Klejto. Potomek Atlasa był ich zwierzchnikiem. Co roku zbierali się w stolicy na specjalnej uroczystości, w czasie której odbywali rytualne polowanie na byka i wspólnie, obrzędowo wypijali krew zwierzęcia, które zarżnęli. Następnie nawzajem się osądzali, ubrani w obszerne ciemnobłękitne szaty, w środku nocy, siedząc na jeszcze ciepłych popiołach po ofierze, gdy już wszystkie światła wygaszono. W tym miejscu zatrzymuje się zachowany fragment dialogu.

Atlantowie ci usiłowali podbić świat, ale zostali zwyciężeni przez Ateńczyków, dziewięć tysięcy lat przed epoką Platona. Według innej tradycji, dość odmiennej, przekazanej przez Diodora z Sycylii, Atlantowie sąsiadowali z Libijczykami i zostali zaatakowani przez Amazonki (-* Myrina). Wedle Platona Atlantowie i ich wyspa zniknęli na zawsze pochłonięci przez kataklizm, os

P. Tim. 21a n.; Crit. 108en.;Procl. in Tim.2lan.; Str. II102; XIII598; Hdt. IV184 (wymienia tylko Atlantów); D. S. III 54 n. Por. St. GseU, Hist. anc. de TAfriaue du Nord, I, 1913, s. 328 n.; R. Devigne, Un continent disparu, TAtlantide, Paris 1924; por. P. Termier, w: Buli. de 1'Inist. oceanogr., 1913.

ATLAS CAtAnę) - olbrzym, syn Japeta i Okeanidy Klymene (niekiedy Okeanidy Asji). Jest bratem Menoj-tiosa, Prometeusza i Epimeteusa, „gwałtownych mężów” (tab. 25 i tab. 38). Niektóre przekazy podają, że jest synem Uranosa, a więc i bratem Kronosa. Należy do pokolenia boskiego wcześniejszego od pokolenia bogów olimpijskich, pokolenia istot potwornych i nieopanowanych. Uczestniczył w walce gigantów z bogami, a kara, którą mu nałożył Zeus, polegała na podtrzymywaniu na ramionach sklepienia niebieskiego. Siedzibę jego umieszcza się przeważnie na Dalekim Zachodzie, w kraju Hesperyd. Niekiedy też umieszcza się go „wśród Hyperborejczyków”. Herodot jest pierwszym, który mówi o Atlasie jako o górze położonej w Afryce Północnej. -» Perseusz, powracając po zabiciu gorgony, miał przemienić Atlasa w skałę, ukazując mu głowę Meduzy.

Przypisuje się Atlasowi liczne dzieci: z Plejone - Plejady i Hyady; z Hesperis - Hesperydy. Również Dione

AUGE

49

uważana jest za córkę Atlasa. Synami jego byli Hyas i Hesperos.

Późniejsze dociekania uważąja Atlasa za astronoma, który nauczał ludzi praw niebieskich i za to został zaliczony w poczet bogów. Niekiedy rozróżnia się trzech Atlasów: Atlasa z Afryki, Atlasa italskiego i Atlasa arkadyjskiego, ojca Mai, a więc i dziadka Hermesa.

Odnośnie do Atlasa, eponima Atlantydy -* Atlanty* da. os

Hes. Th. 507 n.; Od 152 a; VII245; A. Prom. 348; 425 a; Pi. P. 4.288 a; E. lon I a; HF402; Schol. in A. R. III 106; 1444; Ov. Met. II296; VI 174; Apd. BibL 12,3; II5,11; Hyg. Fab. 150; Hdt. IV 184; Serv. in Verg. Aen. VIII134. - Herakles.

ATREUS ( Atpeóę) - syn Pelopsa i Hippodamei. Młodszym jego bratem jest Tyestes (tab. 2). Mit o nim oparty jest na nienawiści dwóch braci i na okrutnych aktach zemsty, których dokonywali wzajemnie. Nienawiści tej jednakże nie znały jeszcze poematy homerowe. Źródeł jej niekiedy doszukiwano się w klątwie Pelopsa: Atreus i Tyestes bowiem, wraz ze swą matką Hippoda-meją, zabili swego przyrodniego brata Chrysipposa, który był synem Pelopsa ze związku z nimfą Aksioche. Za karę Pełops skazał obu młodzieńców na wygnanie i przeklął ich. Schronili się w Mykenach u Eurysteusa, którego Atreus był wujem, lub raczej według wersji bardziej upowszechnionej-uojca Eurysteusa, Stenelo-sa. Gdy Stenelos wypędził Amfitriona z jego części Argolidy, oddał miasto i krainę Midei Atreusowi i Tyestesowi. Później, gdy Eurysteus zginął bezpotomnie zabity przez Heraklidów, wyrocznia poradziła mieszkańcom Myken, aby wybrano na króla syna Pelopsa. Sprowadzili więc Atreusa i Tyestesa i każdy z braci starał się wykazać swe prawa do królestwa. I w tym właśnie momencie ujawniła się ich nienawiść. Atreus bowiem znalazł w swoim stadzie jagnię o złotym runie. Jakkolwiek ślubował, że poświęci Artemidzie najpiękniejsze zwierzę swej trzody w tym roku, zatrzymał jagnię dla siebie, a runo zamknął w skrzyni. Lecz żona jego, -* Aerope, której kochankiem był Tyestes, potajemnie dała mu cudowne runo. W sporze, który toczył się w obecności Mykeńczyków, Tyestes zaproponował, żeby wybrano na króla tego, kto potrafiłby okazać złote runo. Atreus zgodził się, gdyż nie wiedział o kradzieży runa przez Aerope. Wówczas Tyestes przedstawił runo i został obrany królem. Lecz Zeus uprzedził Atreusa za pośrednictwem Hermesa, aby umówił się z Tyestesem, że prawdziwy król zostanie wyznaczony przez inne zjawisko: jeśli słońce zmieni swój bieg, wówczas Atreus będzie sprawował władzę w Mykenach, jeśli nie - władza nadal będzie należała do Tyestesa. Tyestes przystał na to i natychmiast słońce zaszło na Wschodzie. W ten sposób Atreus, który widomie cieszył się łaską bogów, ostatecznie zapanował nad miastem. Natychmiast wygnał z królestwa Tyestesa. Ale, gdy później dowiedział się o spisku Aerope z Tyestesem, udał, że pragnie się z nim pojednać i wezwał go. W czasie, gdy Tyestes był w Mykenach, Atreus zabił potajemnie jego trzech synów, których T yestes miał ze związku z jedną z najad: Aglaosa, Kallileona i Orchomenosa, chociaż schronili się oni przy ołtarzu Zeusa, błagając o pomoc. Następnie, aby jeszcze powiększyć ogrom tej zbrodni, Atreus poćwiartował tych troje dzieci, zgotował i podał je ojcu, jako potrawę podczas uczty. Gdy Tyestes spożył mięso, Atreus pokazał mu głowy jego dzieci i wyjawił, co to była za potrawa. Potem wygnał Tyestesa z krąju. Tyestes schroni! się wSikyonie. Tam, za radą wyroczni spłodził z własną córką, ale bez jej wiedzy, syna Ajgistosa. Później, ta córka T yestesa, Pelopia, poślubiła Atreusa, swego wuja. Atreus wychowywał Ajgistosa nie wiedząc, kto jest prawdziwym jego ojcem, a gdy Ajgis-tos dorósł, jemu właśnie powierzył misję zabicia Tyestesa. Lecz Ajgistos w porę odkrył, że Tyestes jest jego ojcem, i po powrocie do Myken zabił Atreusa, a następnie oddał królestwo Tyestesowi (- Ajgistos).

Atreus miał ze związku z -» Aerope synów, Agam-memnona i Menelaosa, jakkolwiek te dzieci przypisywano niekiedy -* Plejstenesowi, który miał być młodo zmarłym synem Atreusa, a którego dzieci miał przygarnąć ich dziadek, os

1L 0105 a; schol. ad 107; 0106; Pi. 1.144 i schol.; Th. 19; Paw. 0 16,6; 18,1; 10 1,5;24,11; V 3,6; IX 40,11; X 26, 3; Hyg. Fab. 85; 88; Apd. BibL 114,6;Ep. II IOo.;E. El 699 a; 726 a;schol. in E. Or. 41,111, 995,998; D. Chr. or. LXVI; Sen. Thy. 222 a; Tzet. CM 1425 n.; Ov. Trist. II391 o.; Anam. 1327 a; Mail. III 45,1 n.; A. Ag. 1583 n.; Paw. II 16,6; 18,1; Serv. in Verg. Aen. 1568; XI262; por. też TGF(Nauck), p. 480 a; 632 a i S. nieach. Atreus, Tyestes, Slkyon i E. Tyestes

ATTIS fAmę) - bóg frygyski, towarzysz Kybele, Matki bogów. Mit ulegał przeobrażeniu wraz z rozprzestrzenianiem się kultu tego boga w świecie hellenistycznym, a następnie w Rzymie. Początkowo Attis uchodził za syna Agdistisa i Nany, nimfy (albo córki) rzeki Sangariosa. Co do okoliczności jego narodzin — Agdi -stis. Attis, kochanek Agdistisa, istoty dwupłciowęj, został dotknięty przez nią szaleństwem. Za namową Agdistisa pozbawił się męskości w czasie jednej z orgiastycznych scen, pociągając swym przykładem widzów. Mit jest tylko przetworzeniem scen, które rozgrywały się istotnie w azjatyckim kulcie ICybele. Wedle podania Attis zmarł w następstwie okaleczenia, ale zachował po śmierci pewien rodzaj życia ukrytego: z jego grobu wyrastały kwiaty. Owidiusz podaje wyraźnie odmienną wersję opowieści o Attisie: W lasach Frygji miał przebywać młodzieniec takiej urody, że okazał się godny miłości Kybele, która darzyła go uczuciem czystym. Postanowiła zatrzymać go dla siebie na zawsze i uczyniła stróżem swojej świątyni pod warunkiem, że zachowa on czystość. Attis nie potrafił jednak oprzeć się miłości, jaką darzyła go nimfa Sagaritis (imię jej przypomina nazwę rzeki Sangariosa). Rozgniewana Kybele ścięła drzewo, z którym związane było życie nimfy, a Attisa dotknęła szaleństwem. Podczas ostrego ataku szału pozbawił się on męskości. Po tym okaleczeniu, zdaje się, Attis został z powrotem przyjęty w służbę bogini. Przedstawiano go na wozie Kybele przemierzającego wraz z nią góry Frygii. mb

Paus. VII17,10; Ara. V 5-7; Ov. FasL IV 223 a; D. S. Ol 58 n.; P&us. VII17,9 n.; Seiv. in Veig. Aen. VQ 761; Luc. Sacr. 7; H. Hcpding, Aaa seineMythen u tein Kult, RcL Vas. u. Vomb. 11903; por. GraiUot, Le Culle de Cybile... d Romę et daru 1'Empire romain, Paris 1912; CarcopinOi w: Aspectsmystiquesdela Romę paienne, Paris 1942, s. 49 n.;

J. G. Friw, Adonis, Attis, Osius, Studies in the Hbtory of Oriental Religion, voL HI, London 1936 .

AUGE (AÓyn)- córka króla Tegei w Arkadii, Aleo-sa, i Neajry, córki Pereusa (tab. 9). Mit o niej wiąże się zarówno z cyklem Heraklesa, jak też, poprzez opowieść o jej synu Tełefosie, z cyklem trojańskim. Jedna z najstarszych znanych wersji ukazuje Auge żyjącą na dworze króla Troi, Laomedonta. Tam to posiadł ją -* Herakles, gdy zawładnął miastem. Stamtąd udała się Auge, nie wiadomo z jakich powodów, na dwór króla