IMG 25

42    CcfJtf I, rozdział V

rządkiem rzeczy zgodne wyobrażenia przezeń nabyte. Pamiętajmy, że ten sposób jest jedynym i że koniecznie na wszystkie nauki j*cdnostaj'nym być musi; bo uczenie się różnych nauk nie zależy na odmianie sposobu, ale tylko na przystosowaniu tegoż sposobu do różnych przedmiotów, na zrobieniu przez nas tego, co już insi zrobili; istotną zaś rzecz jest, raz co dobrze zrobić¹, żeby umieć zawsze to robić. Otóż właśnie dobrześmy robili wtedy, kiedyśmy zaczynali. Wszyscyśmy^r od dzieciństwa wiadomości nabywali; przeto mimo wiedzy naszej używaliśmy^{2 3} dobrego sposobu. Zostawało nam tylko ten dobry sposób poznać; tośmy właśnie dopełnili i już go potem do nowych przedmiotów zastosować będziemy mogli. (Cours (Tetudes, Le-forts preliminairesj art. 1; Art de penser, cz. I, rozdz. 8; Traiti des seiisations₃ cz. 4, rozdz. 6).

Rozdział V

O wyobrażeniach rzeczy₃ które pod zmysły nie podpadają?

Bawiąc się⁴ poznawaniem przed-jok z* skza&nr s^dsimąy o bynteśa nńotów zmysłowych podnosimy

przyczyny, kierej one me dają nam    /    *    ^ł    *•

sądnego Kyobraśema    się naturalnie do poznania przed

miotów pod zmysły nie podpadających, czyli umysłowych⁵; bo ze skutków, które widzimy, sądzimy o przyczynach, których nie widzimy.

Ruch ciała jest skutkiem: musi więc mieć przyczynę,

u

O

Wm mm

O wyobrażeniach rzeczy nie podpadających pod zmysły 43

która go sprawuje^{6 7}. Rzecz niewątpliwa, że ta przyczyna jest istotnie, chociaż żaden zmysł postrzec mi jej nie daje; przyczynę tę nazywam siłą. Przez ten wyraz nie nabywam⁶ lepszego jej poznania, i tyle tylko wiem, iłem wprzódy wiedział, to jest, że ruch ma przyczynę, której nie znarn. Lecz mogę o niej mówić, mogę o niej sądzić, że jest większą lub mniejszą, stosownie do postrzeganego większego lub mniejszego ruchu; i mogę ją mierzyć niejako mierząc ruch, który jest jej skutkiem.

Ruch odbywa się w miejscu⁸ (spałium) i w czasie. Postrzegam miejsce widząc przedmioty zmysłowe, które je zajmują; postrzegam trwanie czasu w następstwie moich wyobrażeń albo czuciów; lecz ani w miejscu, ani w czasie nic bezwzględnego (absolutum) nie pojmuję⁹, bo tylko względnie (relatwe) pojmować je mogę. Zmysły nie mogą mi dać poznać, czym są rzeczy w sobie; pokazują tylko niektóre stosunki, jakie między nimi lub między mną i nimi zachodzą. Jeżeli rozmierzam miejsce, czas, ruch i siłę, która go sprawuje, to dlatego, że wypadki moich rozmiarów są tylko stosunkami; bo szukać stosunków i rozmierzać, jest jedno. Stąd, że nadajemy nazwiska rzeczom, których mamy wyobrażenie, urosło mniemanie, że tego wszystkiego, czego mamy nazwisko, mamy też wyobrażenie. Błąd to jest, przeciwko któremu obwarować się należy. Bo może być, że dlatego tylko nazwisko jakiejś rzeczy nadano, że się o jej bytności zapewniono: wyraz siła jest tego dowodem.

1

   Tak w II i III wyd. W wyd. I: „robić**.

2

   W II i III wyd. niepotrzebnie dodano: „nieraz (użyliśmy)“.

3

* W II i III wyd.: „pod zmysły nie podpadających**.

4

   Dziś powiedzielibyśmy: „zajmując się**.

5

   Słowa : „czyli umysłowych** tłumacz dodał od siebie.

6

Słowa r „która go sprawuje** tłumacz dodał od siebie.

7

^a W II i III wyd. tłumacz dodał: „wprawdzie".

8

   W przestrzeni (dans 1’cspacc).

9

   Myśl właściwa: ani w przestrzeni, ani w czasie nie upatruję sic bezwzględnego (je ne vois rien d'ab solu ni da/u Vcspace_a m dans U temps).