IMG 28

48    Częłć 1, rozdział VI

_ttn . , .    ... Ale moralność spraw czy podpa-

rFw&roitm* moralności spraw    ¹    / r r

da pod zmysły ? — A czemuż by podpadać nie miała? Moralność ta jedynie na zgodności spraw z ustawami zależy: sprawy te są widzialne i ustawy także widzialne, bo są ugodami, któreśmy sobie poczynili¹.

Jeśli tedy powiedzą mi: ustawy są ugodami, więc są dowolne, czyli arbitralne. Mogą być takimi i na nieszczęście nieraz takimi bywają; ale te ustawy, które dobroć i złość spraw naszych stanowią, nie są i nie mogą być dowolnymi. Są one dziełem naszym, bo są ugodami, któreśmy poczynili; aleśmy je nie sami jedni czynili; natura razem z nami je czyniła, ona je dyktowała i nie było nawet w mocy naszej inne sobie nadać^{2 3}. Skoro potrzeby i siły człowiekowi są nadane, tym samym ustawy są nadane; i chociaż je sami piszemy, Bóg jednak, który nas z takimi a nie innymi potrzebami i siłami stworzył, jest w istocie jedynym naszym Prawodawcą. Stosując się więc do tych ustaw z naturą naszą zgodnych, Jemu jedynie podlegamy; i to właśnie moralność spraw naszych czyni zupełną.

Jeżeli ze względu, że człowiek jest wolny, sądzimy, że w sprawach jego wiele częstokroć bywa dowolności, wniosek jest prawdziwy; lecz jeśli sądzimy, że zawsze w sprawach swoich człowiek jest dowolnym, mylimy się. Jako nie jest w mocy jego nie mieć tych potrzeb, które ma, bo te są skutkiem jego organizacji, tak też równie nie jest w mocy jego odjąć się temu, do czego go też potrzeby nakłaniają; i jeśli tego nie czyni, złych skutków doznaje⁸ (Traiti des animaux₃ cz. 2, rozdz. 7).

n

o

N

2T

Rozbiór władz duszy    40

Rozdział VII Rozbiór władz duszy

Widzieliśmy, jak natura uczy czlo-umysłu    wieka czynić rozbiór przedmiotów

zmysłowych i jak mu przezeń wszelkich wyobrażeń udziela. Wątpić tedy⁴ nie można, że wszystkie nasze wiadomości od zmysłów pochodzą.

Ale tu idzie o rozszerzenie czyli powiększenie⁵ tych wiadomości. Jeśli zaś chcąc je rozszerzyć potrzeba mieć kierowanie umysłem, łatwo każdy pojmie, że chcąc umieć nim kierować znać go doskonale należy. Trzeba więc dokładnie poznać⁶ wszystkie władze, które władza myślenia^{7 8} w sobie zamyka. W wykładaniu zaś tej materii i wszelkich innych, jakie tylko być mogą, nie mamy potrzeby, jak dotąd czyniono, szukać na każdą naukę coraz nowego sposobu; sposób rozbiorowy, jeśli tylko użyć go potrafimy, na wszystkie wystarcza.

Sama tylko dusza poznaje, bo ona

Wszystkie władze duszy zamykają .    ,    ...    . .    ..

nę we władzy czucia    jedna czuje; i do mej tylko należy

rozbierać to wszystko, co zna przez

czucie⁹. Ale jak się ona nauczy kierować sobą, jeśli sama

siebie nie zna, jeśli nie zna władz swoich? Trzeba więc,

jakeśmy już nadmienili, aby siebie poznała; trzeba, abyśmy

w niej wszystkie, jakie tylko mieć może, władze odkryli.

Lecz gdzież, jeżeli nie we władzy czucia, odkryć je mo-

4

1

   W II i III wyd.: „i ustawy także, jako będące ugodami, któreśmy sobie poczynili, są widzialne".

2

   Tak w II i III wyd. W wyd. I: „innych sobie poczynić."

3

   W II i III wyd.: „doznać musi".

4

   W II i III wyd.: „więc".

5

   Ściślej: rozszerzenie zasięgu (d^>ilendre la sphire...).

6

⁸ W oryginale dSmłler — wyróżnić.

7

W II i III wyd.: „zdolność myślenia".

8

⁶ Tak w II i III wyd. W wyd. I: „i do niej tylko to, co zna przez czucie, rozbierać należy".

9

Logika