IMGE24

W*fp 53

oież twórczość poetycka zwrotniczan odznaczała się w tej fazie daleko posuniftym ujednoliceniem tematycznym i stylistycznym — też w wyniku oddziaływania Peipera, którego formuły programowe oraz właane dokonania poetyckie ukształtowały wzorzec poezji opiewającej „uścisk z teraźniejszością¹². A Peipera (1924), Śruby (2925) i Oburącz (1926) Przybosia, Tętno Bratkowskiego (1925), Upały Jalu Kurka (1925) — wszystkie te tomy realizowały zasady jednego szyfru poetyckiego, który we wszystkich swoich składnikach stanowił równoważnik programowych tez „Zwrotnicy". Decyzja zaprzestania wydawania pisma, powzięta po szóstym numerze drugiej serii, zamyka okres działania grupy skupionej wokół Peipera jako przywódcy zarówno ideowego (autor głównych tez programowych), jak i organizacyjnego (redaktor organu grupowego). Decyąja ta —■ jak można sądzić — miała dwojakie powody. Wpłynęły na nią okoliczności zewnętrzne: trudności finansowe, kłopoty związane z kolportażem pisma, bojkot księgarzy, którzy nie chcieli rozprowadzać „Zwrotnicy" zaniepokojeni napastliwym tonem zamieszczanych w niej wypowiedzi, skierowanych przeciw: uświęconym wartościom literackim³. Nie był to jednak powód jedyny ani — chyba — najważniejszy Równolegle do nie sprzyjających okoliczności życia literackiego wystąpiły wewnątrz grupy okoliczności, które stały się zasadniczą przyczy- i ną zawieszenia „Zwrotnicy". Został mianowicie zakwestionowany monopol Peipera na formułowanie założeń programo-|l wych zespołu, zaczęły wyłaniać się poglądy konkurencyjne,, częściowo niezgodne z zapatrywaniami przywódcy, częściowo wręcz polemiczne, ajawniła się opozycja. W sytuacji, gdy podstawowym czynnikiem jednoczącym grupę były założenia programowe przywódcy, takie wyłaniąjące się poglądy konkurencyjne musiały mieć charakter dysfunkcjonalny, żeby znów odwołać się do rozróżnienia R. K. Mertona, musiały doprowa- j dzić w konsekwencji do rozpadu organizacyjnych więzów ze- j ■polu, co nie było zresztą równoznaczne — o czym za chwilf — z dezintegracją świadomości grupowej.

Proces „demokratyzacji" ekipy krakowskiej, przejawiający się w tym, że jej członkowie usiłowali nie tylko zyskać równouprawnienie w tworzeniu programu, ale też posiadać prawo krytyki pierwotnie przyjętych zasad działania, a więc prawo rawiąji akceptowanych uprzednio poglądów przywódcy — proces ten miał na ogół przebieg typowy, rozwijał się tak, jak zazwycząj dzieje się to w obrębie zespołów o wyraźnym priorytecie osoby przewodniczącej⁶. Dążenia „demokratyzacyjne” w grupie, początkowo uznąjącej całkowicie autorytet bardziej dojrzałego i starszego od pozostałych członków — przywódcy, były niewątpliwie czynnikiem rozkładowym. One to doprowadziły w konsekwencji do zaniechania głównej akcji zespołowej, jaką było wydawanie „Zwrotnicy". Fakt ten zamyka heroiczną fazę w dziejach awangardy krakowskiej. Okres dominacji Peipera, okres faktycznej — bo organizacyjnej — grupowości był stosunkowo krótki, ale miał znaczenie rozstrzygające dla losów całej awangardowej orientacji poetyckiej.

TYzeci rozdział dziejów grupy krakowskiej, któremu kres wyznaczą dopiero lata wojny, obejmuje — ściśle rzecz biorąc — nie tyle dzieje zespołu, co dzieje literackie poszczególnych zwrotniczan. Po zawieszeniu „Zwrotnicy” dążenia poetów i teoretyków skupionych wokół pisma, idące dotąd w zasadzie jednotorowo, uległy rozszczepieniu i zróżnicowaniu, nabrały charakteru indywidualnych doświadczeń rozwijających, ale i negujących w wielu punktach wspólne założenia wyjściowe. Grupowe „my" ustąpiło miejsca — choć przecież nie całkowicie — stanowiskom zindywidualizowanych ja" poetyckich. Troska o konstruowanie jednolitego programu literackiego ustąpiła miejsca indywidualnym propozycjom poetyckim byłych zwrotniczan, rozmaitym wariantom awangardowej poetyki. W toku tego procesu szczególną rolę odgrywała polemika, jaką toczyli współtowarzysze Peipera z krańcowością i dogmatyz-mem jego postulatów i poglądów, a także krytyczny rozrachunek, jaki przeprowadzili z pewnymi elementami jego twórczości poetyckiej. Polemika ta i krytyczny rozrachunek nie oznaczały wszakże porzucenia pryncypiów programu „Zwrotnicy"; ¹

1

Por. 8. Kawyn. Zagadnienie grupy literackiej. Lublin 1940

2

Por. J Sławiński, O poezji Jana Brtękowtkiego, „TWÓrczość", R. 17:1961, j nr 9, a. 82—101.

3

⁸ Niewątpliwi¹ najbardziej drastyczną publikacją „Zwrotnicy" był artykuł I Przybosiu Chamufy poezji (nr 7), wymierzony przeciw Kasprowiczowi. Można przypuszczać, te wslnie przyczynił sio on do zawieszenia pisma Jan Brzęków-ski w szkicu Awangarda wymienia tan artykuł wśród nąj ważniej szych czynników przyśpieszających kras „Zwrotnicy¹.