IMGa69 (2)

wysyłajmy z funduszów składkowych do zagranicznych zakładów. Czyńmy wreszcie jedno i drugie”¹⁸.

II

w

W rok później ten sam temat podjęła ze swadą Eliza Orzeszkowa. \ ^Obserwując czy to nadniemeńską, czy nadwiślańską scenę, pisała pjs o głupich ambicjach zrujnowanych synów obywatelskich, szukających posady, i tylko posady. I chociaż przyznawała, że o posady te współzawodniczą ónTz dziećmi innych, nieszlacheckich warstw społecznych, to jednak okazywało się, że „nad głowami poszukiwaczów unosi się tradycja, echa przeszłości [...] unoszą się nad brukiem miejskim, obwieszczając gościnność i zbawczość biur rządowych”. A przecież — dowodziła — biura te już w dawniejszych, lepszych latach były ponad miarę przepełnione i młodzież trwoniła w nich swe zdolności, o czym pisał Korzeniowski w Krewnych. I nic nie pomaga, nadal ten¹sam pęd, co tłumaczyć można tylko „ślimaczym zasklepieniem się w skorupie raz utartych wyobrażeń”. Bo przecież dziś ci poszukiwacze posad z paru klasami gimnazjum nie mogą wspiąć się wyżej niż na „stołek kancelisty”, a i tego „zdobyć nie podobna inaczej, jak długim zachodem i niskim ukłonem”. Z tych to „parobków biura” rodzi się nasz rodzimy proletariat, litości godny, ale „nie mniej dla trwałości i pomyślności bytu naszego społeczeństwa niebezpieczny niż ten, którego ponura tłuszcza zaćmiła świetny horyzont Francji”¹⁹.

Na wyrzekania więc, iż nie ma pola do pracy, odpowiedź jest jedna: „praca rąk, panowie!” Krajowi potrzebny jest wykształcony, kulturalny rzemieślnik. On to powinien stworzyć tak nam brakującą „pośred-nią warstwę społeczeństwa”, rezerwuar pracy i energii, „napełniony siłą popędu i zarazem oporu”. Nic by w zasadzie nie szkodziło, by miał on średnie wy kształcenie._Orzeszkowa^uważa nawet, że ideałem byłoby powszechne nauczanie gimnazjalne (choć zapewne miała tu na myśli tylko młodzież szlachecką i mieszczańską). Rzecz w tym jednak, iż u nas „z młodego człowieka, który mniej lub więcej zasłużenie stał się posiadaczem patentu, świadczącego q ukończeniu nauk szkolnych, uczynienie skromnego pracownika rąk wydaje się ogółowi naszemu dziwactwem, potwornością, zbrodnią niemal, wołającą o pomstę do ojcowskich herbarzy i macierzyńskich rojeń o synu genijuszu”. Toteż „jedną z najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego” jest szkoła rzemiosł. Na takie szkoły we własnym interesie łożyć powinni

Słówko o pewnego rodsaju p rot eta ryjąc ie, „Niwa” t. 1, 1872, a. 204-205.

¹⁹ E. Orzeszkowa, O jednej s najpilniejszych potrzeb społeczeństwa naszego, „Niwa" t. III, 1873, s. 102-103.

kapitaliści, programy układać powinna inteligencja, szlachta zaś tam raczej niż do gimnazjów kierować powinna swe pociechy²⁰.

Wiadomo już więc było, CO kto robić powinien. Szkoła rzemiosł na dobre dwa dziesiątki lat stała się omegą wszystkich wariantów programu pracy organicznej w dziedzinie zatrudnienia nadwyżek populacyjnych. Poruszano ten temat setki razy, różnych zresztą po takiej szkole spodziewając się dobrodziejstw.

' Znamienna była sama nazwa: nie szkoła zawodowa — ten termin pojawiał się rzadziej —lecz właśnie „szkoła rzemiosł”. Od tej sprawy rozpoczął swoją historię założony w roku 1875 „Przegląd Techniczny”^ Autor — prawdopodobnie założyciel i redaktor pisma, Stefan Kossuth — stwierdził na wstępie, że przemysł fabryczny „zdaje się dążyć do zupełnego wyrugowania rzemiosł”, mając nad nimi przewagę w kapitale, pomnażanym przez towarzystwa akcyjne, oraz w geniuszu wynalazczym mechaników. Ale produkcja fabryczna ustępuje rzemieślniczej w artyzmie wykonania; toteż w przyszłości zapewne utrzymają się tylko rzemieślnicy-artyści. Tym zaś nie wystarczy już staroświecka nauka w terminie u majstra. Dobre to tak długo, póki „rzemieślnicy rekrutują się głównie z jednej wyłącznie klasy, nawskroś przesiąkłej tradycyjnemi wspomnieniami”. A co, gdy do rzemiosł zechcą zwrócić się tacy ludzie, dla których te tradycje nie mają żadnego znaczenia? Tych perspektywa terminowania odstraszać będzie: to dla nich właśnie i przede wszystkim potrzebne są szkoły, w których można będzie nabyć niezbędne wykształcenie ogólne, teoretyczne, techniczne, ekonomiczne i estetyczne. Tak wszechstronne przygotowanie pozwoli rzemieślnikom obronić swoją samodzielność przed konkurencją przemysłu^a nadto zachować uczucie godności osobistej. W tę więc stronę powinny się kierować „ofiary i zapisy dobrze myślących obywateli”²¹.

Doradzaniem młodzieży szlacheckiej karier zawodowych nowego typu skwapliwie zajmowała się też prasa konserwatywna. „Niwa” martwiła się, że młodzież ta nie ma żadnego wyobrażenia o przemyśle i zwłaszcza na prowincji stare przesądy są nadal żywe: „każdy uczeń, który kończy choćby progimnazjum z patentem, marzy o karierze urzędniczej, duchownej, wiejsko-gospodarskiej_r a niekiedy też i wvż-szei. naukowej”. Ale do „fabrycznego zawodu”, nie pójdzie. Ale bo ^{2 1}

237

1

Szkota rzemiosł, „Przegląd Techniczny" 1875, s, 1-8, 81-87.

2

²⁰ Ibidem, s. 124-125, 154.