IMGd91

„Trybuny Ludów” — dochodzi do tej fazy, w której koniecznie musi stać się wojująca. To właśnie odróżniać będzie przyszłych demokratów od tych, którzy dotychczas czynni byli jedynie jako teoretycy i ludzie negacji. Demokracja wojująca powinna afirmować, działać, walczyć i zwyciężać”. Mickiewicz wypowiadał to przekonanie w polemice ze zwolennikami socjalizmu utopijnego, w szczególności z V. Coosideranta fourierystowskim programem „Demokracji pokojowej”. Ale były to przekonania, których nie powołał do życia dopiero ów polemiczny kontekst. Pojawiły się one wcześniej, w epoce ideowego rozrachunku z Towiań-skim. Kiedy więc Mickiewicz pisał o reformatorach, którzy „starają się nawracać zamiast pobudzać do działania. Czynią się apostołami miast czynić się prawodawcami i ludźmi czynu...” i kiedy powiadał, że „socjalizm³⁰ proponuje swym nieprzyjaciołom haniebne zawieszenie broni. Wydaje w ich ręce pole działania. Poprzestaje na tym, że cierpi i głosi kazania... staje się niezmiernie wielki w duchu, a nieskończenie mały w świecie politycznym”³¹ — to ponawiał i w rezultacie nowych doświadczeń wzmacniał przekonania wypracowane w dramatycznym sporze z Mistrzem.

Konflikt doktrynalny pomiędzy Towiańskim ą Mickiewiczem doprowadził — jak wiemy — do wystąpienia Mickiewicza i jego zwolenników z Koła. Wtedy zaś, gdy ustały „bałamu-ctwa” i „fantasmagorie Adama”, towianizm ukazał bardziej jednoznaczne oblicze: „koterii iluminowanych”, tych, „co są już duchami” i jako tacy „mogą być obojętnymi na świat, co ich otacza” ³². O przemianie tej donosił Zaleski w liście do Koźmiana następującymi

** Chodzi oczywiście o szkołą fourierowska

*» A. Mickiewicz*. Dzieła, t. XIII, s. 129_130

•* Listy Gaszyńskiego. B. P. w Paryżu, Rkps 466

słowy: „Owóż i towiańszczyzna zmieniła dziś swe oblicze. Po usunięciu się Adama spokojnie patrzy i łagodniej gada. Z rzucającej się Sy-billi stała się niemal prostą, pokorną mniszką”*³. Ale też zamknęła się we własym kręgu i straciła swą siłę atrakcyjną do tego stopnia, że w życiu emigracyjnym przestała się niemal liczyć, wegetując już tylko na jego marginesie. Wtedy zaś ambasada rosyjska w Paryżu mogła już tłumaczyć swój brak zainteresowania kręgiem zwolenników Sprawy następującymi argumentami: „Członkowie sekty Towiańskiego popadli w mistycyzm religijny, pochłaniający ich polityczne namiętności i skłaniający do poddania się losowi, który im przypadł w udziale, nie żywią oni do Rosji uczuć wrogich, nie biorą udziału w zaburzeniach politycznych, są nieszkodliwi jako członkowie społeczeństwa ^M.

« Korespondencja B. Zaleskiego, t. II, wyd. cyt, s. 127.

u Por. S. Fiszman: Archiwalia Mickiewiczowskie, Wrocław 1983, s. 125.