IMGh55

„czarnoskrzynkowy”, w którym kontrolowane są wejścia i wyjścia, a nie rozpoznane jest centralne ogniwo procesu kształcenia. Taki schemat byłby jednak mylącym uproszczeniem, gdyż trzy stadia treści kształcenia silnie się zazębiają: korygowanie planów trwa aż do końca stadium poznawania, a sprawdzanie osiągnięć uczniów powinno od początku towarzyszyć poznawaniu.

Każde wykonanie poznawanej czynności stawia ucznia w sytuacji sprawdzania. Czynność — jak naśladowanie wzoru, objaśnienie prawidłowości, zastosowanie procedury, rozwiązanie problemu — może się udać lub nie udać. Powodzenie czynności jest żywo odczuwane przez ucznia i — mniej lub bardziej dokładnie — obserwowane i rejestrowane przez nauczyciela.

Aby rozeznać się w wielkim bogactwie sposobów (metod) sprawdzania osiągnięć uczniów, wyodrębnimy pięć składników sytuacji sprawdzania: „treść kształcenia”, „ucznia”, „nauczyciela”, „wyposażenie" i „organizację”, a następnie ustopniujemy te składniki pod względem wyróżnionych właściwości. Dla przejrzystości schematu zastosujemy skalę czterostopniową do każdego składnika (zob. schemat 1).

Przedstawiony schemat może służyć do rozróżniania (diagnozy) metod sprawdzania, ale jego właściwym przeznaczeniem jest projektowanie metod sprawdzania osiągnięć uczniów. Zanim przystąpimy do takiego projektowania, przyjrzymy się metodom najszerzej stosowanym w obecnej praktyce dydaktycznej w szkołach podstawowych i średnich:

1. Analityczność ujęcia treści kształcenia jest właściwością najgłębiej różnicującą metody sprawdzania. Najmniej analityczna, a zatem najbardziej intuicyjna, bywa ocena wytworów ucznia, np. wypracowań lub rysunków. Także dłuższa wypowiedź ucznia może być traktowana jako jego wytwór i oceniana globalnie na podstawie ogólnego wrażenia.

Krańcowo analityczny jest pomiar sprawdzający, będący (w dydaktyce) sprawdzaniem i ocenianiem osiągnięć uczniów ściśle według odpowiedniego planu treści nauczania. Jedną z form takiego planu może być plan wynikowy zajęć dydaktycznych, którego przykład podano w tabeli 3 w rozdziale 1. Aby zapewnić zgodność treści sprawdzania z planem, niezbędne jest starannie przygotowane narzędzie pomiaru — test sprawdzający, nazywany w wypadku konstrukcji nauczycielskich (nie standaryzowanych) sprawdzianem osiągnięć. Sprawdzian powinien być w pełni reprezentatywny dla określonej treści sprawdzania, a więc powinien obejmować właściwe cele nauczania, materiał nauczania i wymagania programowe.

Także dwa pośrednie stopnie analityczności sprawdzania opierają się w pewnej mierze na planie treści nauczania. Niższy z nich to typowe odpytywanie. w którym nauczyciel dobiera kolejne pytania lub polecenia, kierując się mniej lub bardziej dokładnym wyobrażeniem danego zakresu treści. Wyższy stopień to przygotowanie elementarnego narzędzia sprawdzania, zwykle wykazu materiału nauczania lub zbioru zadań, dzięki czemu dobór pytań przestaje być subiektywny, a wewnątrz większych grup jednorodnych elementów treści nauczania może być nawet losowy, np. w formie egzaminu kartkowego.

Analityczność ujęcia treści kształcenia obejmuje następujące stopnie: 1) ocenę czysto intuicyjną, „artystyczną”, opartą na ogólnym wrażeniu, 2) formułowanie pytań i poleceń na podstawie planu (wynikowego) zajęć dydaktycznych — na poczekaniu. 3) posługiwanie się narzędziem sprawdzania: listą pytań, zbiorem zadań, arkuszem obserwacji. 4) pomiar sprawdzający — posługiwanie się zobiektywizowanym narzędziem sprawdzania (testem).

Sprawdzanie osiągnięć uczniów
	Składnik	Stopniowanie składnika
	sprawdzania	stopniowana	najniższy	najwyższy
		właściwość	stopień (1)	stopień (4)
	Treść kształcenia	Analityczność	Ocena intuicyjna	Pomiar
		ujęcia		sprawdzający
	Uczeń	Intelektualizacja	Czynność ruchowa	Myślenie
		czynności		abstrakcyjne
	Nauczyciel	Ingerencja w prze-	Samokontrola	Egzamin
		bieg sprawdzania	ucznia	indywidualny
	Wyposażenie	Wykorzystanie	Odtwarzanie	Zadanie praktyczne
		środków	zapamiętanego	w naturalnym
		dydaktycznych	materiału	środowisku
	Organizacja	Wyodrębnienie	Obserwacja	Maszyna egzamina-
		sprawdzania	uczenia się	cyjna o programie
		w procesie kształcenia		sekwencyjnym

Intelektualizacja czynności ucznia obejmuje stopnie: I) czynność ruchową, czysto manualną, w pełni obscrwowalną z zewnątrz. 2) mowę i inne czynności wymagające okresów namysłu. 3) pisanie i inne czynności o obserwowalnych jedynie wynikach etapowych. 4) myślenie abstrakcyjne — rozwiązywanie zadań teoretycznych w myśli, nicobserwowalne.

Ingerencja n> przebieg sprawdzania ze strony nauczyciela obejmuje stopnic: 1) samokontrolę ucznia — nauczyciel bezpośrednio nie ingeruje, 2) nauczyciel wyznacza jedynie treść sprawdzenia, np. w pracy domowej, 3) nauczyciel wyznacza treść i czas pracy. np. w typowej pracy klasowej (pisemnej). 4) egzamin indywidualny — nauczyciel reguluje na bieżąco przebieg sprawdzania osiągnięć każdego ucznia.

Wykorzystanie środków dydaktycznych obejmuje stopnie: I) odtwarzanie zapamiętanego materiału, nic wymagające środków dydaktycznych poza ewentualnymi przyborami do pisania, 2) zastosowanie sprawdzianu (testu), maszyny egzaminacyjnej (komputera) lub innych środków usprawniających komunikowanie się egzaminatora z uczniem. 3) pracę laboratoryjną i wykorzystanie środków stymulujących środowisko naturalne, jak mapy. obrazy, nagrania dźwiękowe, umowne role pewnych osób. 4) zadanie praktyczne w naturalnym środowisku (terenie).

Wyodrębnienie sprawdzania ir procesie kształcenia obejmuje stopnic: I) obserwację uczenia się — bez jakiejkolwiek zapowiedzi, naturalną, dokonywaną przez nauczyciela w toku nauczania. 2) zapowiedziane sprawdzanie osiągnięć całej grupy uczniów, np. przez pogadankę zbiorową lub przegląd wytworów. 3) pracę indywidualną uczniów, często pisemną.

4) zastosowanie maszyny egzaminacyjnej o programie sekwencyjnym, tj. z bieżącą oceną jakości odpowiedzi ucznia i korygowaniem doboru pytań lub poleceń.

45