IMGp05 (4)

TREŚCI FRANCISZKAŃSKIE W IKONOGRAFII PROSPEKTU NAWY PÓŁNOCNEJ... 7

dokończył o. Demetriusz Wolski. Zlecono ją najpierw organmistrzowi z Przeworska, Stanisławowi Studzińskiemu¹, a następnie Janowi Głowińskiemu z Krakowa^{1 2 3 4 5}, który ukończył dzieło przed rokiem 1693 roku⁶. Studziński wybudował w latach 1678-84 organy w nawie głównej, a Głowiński przyczynił się do skonstruowania dwóch pozytywów w nawach bocznych, dzięki czemu zrealizowany został unikalny projekt rozszerzenia organów na trzy nawy, pomyślanych jako jednolita koncepcja architektoniczna⁷. W ciągu minionych stuleci organy były przedmiotem wielu remontów i modernizacji⁸. Szczególnie istotnym był remont przeprowadzony w latach 1903-06 przez Aleksandra Żebrowskiego⁹ oraz naprawa dokonana w roku 1929. Po ostatniej wojnie światowej zmodyfikowano instrument¹⁰. W latach 1965-69 gruntowną jego renowację przeprowadził Robert Polcyn z Poznania¹¹.

Integralnym zjawiskiem w stosunku do prac nad instrumentem była budowa oprawy snycerskiej przeprowadzona przez Bernardynów w ich własnym warsztacie. Wznoszenie dekoracji prospektu mogło być rozpoczęte nie wcześniej niż przed 1675 rokiem, jednak nie później niż po roku 1684. Gdy Jan Głowiński podjął przebudowę instrumentu w roku 1688 prace te musiały być kontynuowane. Świadczy o tym data 1690 umieszczona na szarfie trzymanej przez Izajasza w nawie południowej. Boazeria łącząca w jedną całość wszystkie trzy instrumenty wykonana została w drugim dziesięcioleciu XVIII wieku. Świadczy o tym motyw suchego akantu stosowanego powszechnie w zdobnictwie wieku XVIII. Potwierdzeniem tego są daty 1716-18 pozostawione na szafach. Po wykonaniu boazerii jeszcze raz oczyszczono cały instrument poprawiając przy tym złocenia¹².

TREŚCI IDEOWE

Prospekt organów w nawie północnej (ił. 1), który jest przedmiotem naszego zainteresowania, ukończony został w 1693 roku¹³. Analizie pragniemy poddać treści ideowe dekoracji pozytywu, parapetu i obydwu przyłuczy półkolistej arkady.

W obrębie monumentalnej konsoli architektonicznej stanowiącej centralny element konstrukcji dolnej części pozytywu umieszczona jest scena walki Samsona z lwem (ił. 2). Biblijny bohater rozdziera szczękę stojącemu na tylnych łapach zwierzęciu. Po bokach sceny widoczne są postacie zakonników w brązowych habitach franciszkańskich, trzymających w dłoniach wstęgi z inskrypcjami (ii. 3,4)¹⁴. Wzniesione ku górze ich ramiona kierują uwagę widza ku dekoracji zwieńczenia.

1

wanie zapłaty w 1684 roku. Od roku 1684 fundatorami byli Andrzej Potocki, chorąży wielki koron

2

ny, hetman polny koronny, wojewoda kijowski, kasztelan krakowski i starosta leżajski oraz jego żona

3

Anna zRysińskich. E, Śnieży ńska-Stolot,F. S to 1 o t,op. cit., s. 48.

4

M. Radojewski, op. c&, s. 42, przyp. 3. Aneks Ul nas. 90.

5

*    I. Banach, op. cit., s. 21; E. Smulikowska, Prospekty organowe w dawnej Polsce..., s. 62-63. Zob.: Słownik terminologiczny sztuk pięknych. Wydanie nowe. Red. K. Kubalska-Sulkie-wicz i im. Warszawa 1996, s. 5.

6

Pierwszemu ze wspomnianych organmistrzów zawdzięczać należy zasadniczy projekt architektoniczny, czytelny w monumentalną, wieloczłonowej strukturze prospektu, który datą swego zaistnienia wyprzedza o kilkadziesiąt lat podobne, realizowane na równie wielką skalę, przedsięwzięcia w Europie. A. Sudacka, J. Kul ig, op. cit., s. 180.

7

*    Tamże.

8

*    W lalach 1774-75 przeprowadzono pierwszy remont organów głównych. Dokona) tego Wojciech Szyplewski z Pilzna. W latach 1777-78 zreperowano pozytyw w nawie południowej. Kolejne remonty organów przypadły na lata 1854-1857 i 1867-69. Przeprowadzili je kolejno Roman Du-cbeńsld i Ludwik Thszyński z Krosna. Thmże, s. 153 nn.

9

Dziełem Zebrowskiego było wprowadzenie nowej mechanicznej traktury tonowej wraz z systemem wspomagającym dla klawiatury 1 manuału (dźwignia Barkera) i nowej mechanicznej traktury rejestrowej wraz ze stałymi zestawami rejestrów, nowych, wolnostojących kontuarów mechanicznych, nowego systemu przewodów (kanałów) powietrznych, nowych elementów wzmacniających konstrukcję szafy głównej, a także zabudowanie przestrzeni za szafą główną, wprowadzenie stroju opartego na tzw. normalnym kamertonie i poszerzenie zakresu tonalnego oraz zastosowanie stroików metalowych i drewnianych do istniejących „starych" piszczałek. Z dokumentacji Zebrowskiego wynika, że instrument posiada) 14 registrów manuału głównego, 12 w pozytywie i 12 w pedale. Zebrowski dokonał likwidacji pozytywu. Podzielił głosy manuału pomiędzy trzy klawiatury, różniące się wzajemnie na sposób typowo romantyczny. Wewnątrz opróżnionej szafy pozytywu ulokował wolno stojący kontuar mechaniczny, wyposażony w cztery klawiatury (trzy manuały i pedał), przy którym grający zwrócony byl twarzą w kierunku prezbiterium. Zlikwidował więc stare elementy, których ślady do dziś widoczne są w cokole głównej szafy organów wielkich. W organach nawy północnej został wykonany pedał, składający się z jednego głosu (Subbas 16’). Odtąd organy wielkie liczyły 40 głosów — 25 głosów starych. Pozytyw nawy północnej liczył 11 głosów, z czego 8 było starych, organy w nawie południowej natomiast 10 głosów — starych było 7. Gruntownej przebudowie instrumentu towarzyszyły prace konserwatorskie, które zlecono pozlotnikowi Rydzowi ze Stanisławowa. Całość prac ukończono w lipcu 1906 roku. W 1910 roku Stanisław PlodzieA dokonał kolejnych zmian w instrumencie. Do najbardziej zasadniczych należało zainstalowanie dźwigni Barkera dla klawiatury w 111 manuale i wprowadzenie głosu pryncypalnego (Gaigen Pryncypal 8’) metalowego* w miejsce (Gemshom-Quima 5 113’); Wymienił piszczałki głosu Flet Major 8’ w Manuale l na nowe. Dobudował także pedał do organów w nawie południowej. Tamże, s. 153 nn.

" M. Radojewski, o/?, c//., s. 43-47, Aneks IV, IX na s. 90-91, 92; E. Śnieżyóska--Stolot, F. S t o 1 o t, op. cit., s. 49.

10

Rezultatem rekonstrukcji przeprowadzonej w latach 1965-68 stało się usunięcie pozostałości

11

remontów z 1776-78 i 1874 roku, a także przebudowy przeprowadzonej w latach 1903-05. Z organów głównych usunął 11 głosów wprowadzonych przez Żebrowskiego. Z organów w nawie południowej usunął 5 głosów, powiększając ilość głosów do 23. Organy w nawie północnej pozbawione zostały starej Kwintadeny 8’. W miejsce Portunalu 8’ wstawiono Miksturę 3-4 x 1 i dodano pięć głosów. Organy liczą obecnie 75 głosów. Każdy instrument ma odrębny stół gry i klawiaturę pedałową; środkowy dysponuje 40 glosami i trzema manuałami, w nawie południowej natomiast 22 głosami i dwoma manuałami, w nawie północnej 12 glosami i jednym manuałem. Całość funkcjonuje ririęiri trakturzc mechanicznej. A. Sudacka. J. Ku 1 ig, op. cit., t 1, cz. 2, s. 153 nn. Zob. mir™- A. E. Obruśnik, Organy leżajskie odzwierciedleniem wartości kulturowych epoki i źródłem wartości zdolnych do kształtowania kultury naszych czasów, „Biuletyn Miejski. Pismo Rady i Zarządu Miasta Leżajska", nr 8/9 (46/47), R. V, 1996. s. 4-5.

12

   J- Banach, op. cit., s. 21; E. Smulikowska, Prospekty organowe >v dawnej Polsce..., s. 62-63. Zob.: Słownik terminologiczny sztuk pięknych..., s. 5.

13

   E. Ś nieży riska-Stołot, F. Stolot, op. cit.,s.50fig.95.

14

   Po prawej czytamy: ,.V1RG0 ANTĘ PARTVM VIRGO IN PARTV V1RG0 POST PARTYM” (Dziewica przed porodem, Dziewica podczas porodu, Dziewica po porodzie), po lewej: