IMGu15 (2)

przełom w cym zakresie przyniosły dopiero w XV1-XTV wieku BC zjawiska horyzo sejmińsko-turbińskiego, które obok upowszechnienia metalurgii brązowej, inspj_r,J wały ceż zmianv w modelu gospodarczym, wyrażające się rozwojem hodowli.

Kolejna fala przemian objęła te obszary w ciągu XIII wieku BC pod wpływem p_re$ środowiska kultury andronowskiej (fedorowskiej) ze strefy stepowej i leśnostepow, ? \XVwołało je przesuwanie się ludności andronowskiej ku północy, aż po strefę graniczą lasostepu i tajgi, a niekiedy w głąb strefy leśnej. Nad dolnym Tobołem w rejonie Tomska i nad górnym Obem, utworzyły się lokalne ugrupowania kultu andronowskiej datowane głównie na XII1-XI wiek BC. Pojawiają się tu zespoły gmbo! we, podkurhanowe z pochówkami szkieletowymi skurczonymi na boku, niekiedy cu łopalnymi (np. nad górnym Obem), wyposażone głównie w ceramikę. W odróżnieniu od zespołów typu samuskiego, pochówki typu andronowskiego nie były wyposażane w broń. Przybysze przynieśli ze sobą model gospodarki rolniczo-pasterskiej, która toz-przestrzenia się aż po dolny bieg rzeki Toboł. Upowszechniły się brązy w typie andro-nowskim i charakterystyczna ceramika z ornamentem geometrycznym (zwłaszcza me-andrycznym). Nastąpiły również charakterystyczne zmiany w strukturze hodowli, wy. rażające się zwiększeniem roli bydła rogatego kosztem drobnych przeżuwaczy. W niektórych ugrupowaniach (w rejonie Tomska) spotyka się małe osiedla ufortyfikowane, zabudowane naziemnymi budynkami z paleniskami w środku.

W tajdze i tundrze - epoka brązu na obszarach wschodniej Syberii

Ogromne przestrzenie wschodniej Syberii od nizin nad Tazem po Kołymę, Czu-kotkę, Bajkał, Góry Stanowe i Dżugdżur, ze swoim skrajnie surowym, kontynentalnym klimatem nie stanowiły ekumeny sprzyjającej rozwojowi cywilizacyjnemu. Czynnikiem dezintegrującym był też, odmienny niż w zachodniej Syberii i wschodniej Europie, wyspowy charakter stref geobotanicznych, zwłaszcza swoistych enklaw stepowych i leśnostepowych, zagubionych w „morzu” tajgi. Warunki bytowania zwłaszcza w suchych i chłodnych fazach okresu subborealnego, przypadających na koniec III i początek II oraz koniec II i początek I tysiąclecia BC, nie sprzyjały bynajmniej rozwojowi gospodarki wytwórczej. Egzystujące na tym obszarze społeczności kultywowały w ięc tradycyjne formy gospodarowania, zdominowane przez zajęcia łowieckie i rybackie. Typowe dla epoki brązu innowacje technologiczne były w tych warunkach zjawiskiem powierzchownym, o znikomym wpływie na rozwój cywilizacyjny miejscowych społeczności.

Niewątpliwie, punktem wyjścia rozprzestrzeniającej się w ograniczonym zakresie technologii obróbki brązu, a także impulsów stylistycznych w produkcji brązowniczej była Kotlina Minusińska w górnym dorzeczu Jemseju. Zasadniczym impulsem sprzyjającym rozprzestrzenianiu się wytwórczości miedziano-brązowniczej było wypieranie z Kotliny osadnictwa Okuniewskiego przez napierającą od zachodu ludność kultury andronowskiej. W sensie stylistycznym, w inwentarzach brązowych wschodniej Syberii /oznacza się obecność wytworów horyzontu sejmińsko-turbińskiego (XVI-XII1 wiek BC) i elementów w typie karasukskim (XII-Vli wiek BC).

OąuoiłEŚeni stymulującym w jakimś zakresie rozwój miejscowej metalurgii były dość bogate zło/a miedzi (w południowej części Krasnojarskiego Kraju, w Sajanach, w rejonie Noryiska i na Tajmyrze) oraz cyny (nad dolną Joną, w dorzeczu liulygirkiina wschodnim Zabajkalu). Niewątpliwie były one eksploatowane, a ślady miejscowe) HBjHjB są wyraźnie potwierdzone, choć odnoszą się dopiero do końca U tysiąck aa BC. C Iząść instrumentarium brązowego znanego ze wschodniej Syberii,

> niewip

piiwie importy 9 bardziej zaawansowanych technologicznie ośrodków metalurgicznych.

„>lucli

'beryji

skich

Społeczności epoki brązu i wczesnej epoki żelaza

U schyłku epoki brązu (XIII-Xn wiek BC) na stepach i półpustynnych obszarach mię-Jzv Ałtajem a Wielkim Chinganem ukształtowały się ugrupowania spokrewnionych kul- spokrewnione kulturowo tufowtt społeczności pasterskich. Były one utożsamiane z szeroko rozumianym kręgiem karasukskim z południowej Syberii. Z tego centrum, na całą wschodnią Syberię przenikały uytworyflarasukskieh ośrodków metalurgicznych stając się wzorcami dla lokalnej produkcji brązowniczej . Wtórny ośrodek stylu karasukskiego wytworzył się na Zabajkalu, skąd mana jest znaczna seria (głównie luźnych) znalezisk tego typa Występują one także we wczesnych zespołach kultury grobów płytowych, rozprzestrzenionych głównie w stepowych rejonach Zabajkala Społeczności te odegrały zasadniczą rolę w rozwoju kulturowym miejscowych ugrupowań na Ptzedbajkalu, Zabajkalu i w Jakucj i. Rozprzestrzeniające się na całym tym obszarze, za pośrednictwem pasterskich społeczności ze stepów, elementy karasukskie (jak np. słynny miecz brązowy z dna jeziora SiTgumdża w Jakucji, o rękojeści z grzybiastą gałką zdobioną oplatanym ornamentem), związane były z późnym stadium rozwojukarasukskiej wspólnoty kulturowej (X-VIII wiek BC).

Czas kowali ^Wojowników - wczesna epoka żelaza poza zasięgiem cywilizacji klasycznych

Czarna metalurga - początki obróbki żelaza na terenie Europy

Choć przedmioty z żelaza (w tym meteorytowego) znane były już w V tysiącleciu BC, co szersze ©panowanie technologii obróbki tego metalu związane jest z czasami około potowy II tysiąclecia BC. Proces ten miał się dokonać głównie na terenach Azji Mniejszej i Przedniej zdominowanych przez państwo Hetytów, a także Mitanni, w strefie bogatej w eksploatowane od dawna złoża rud metali. Szczególną rolę w opanowaniu technologii uzyskiwania żelaza przypisuje się Hetytom, którzy rzekomo posiadali, otaczany przez długi czas tajemnicą, monopol na znajomość procesu produkcji W tym czasie żelazo było jeszcze rzadko używanym, „drogocennym” metalem stosowanym do wyrobu przedmiotów o znaczeniu rytualnym lub paradnym, tak jak np. znaleziska (sztylet, inkrustowane żelazem ozdoby) z grobowca Tutanchamona (1319-1309 BC).    upowszechnienie się

Upowszechnienie się żelaza było zjawiskiem związanym w dużej mierze z wydarzeniami rozgrywającymi się w trakcie i po najazdach tzw. Ludów Morskich, które przy-

441