IMG�07

przede wszystkim w Nieproszonej odpowiedzi na ankietę „Polityki| czy w Dziś i jutro.    *|

Trzy fragmenty, które wypadnie teraz przytoczyć, choć z różnych pochodzą okresów tak wyglądają, jakby stanowiły części jednego i tego samego tekstu. W połowie lat pięćdziesiątych pisał więc Kijowski; li Życie naszego społeczeństwa jest trudne, zawiłe, niezwykłe. Wymaga¹ szczególnej siły i wytrzymałości. Wymaga też jakichś nowych, szczegóM nych norm moralnych i jakiejś zbiorowej, naprawdę popularnej fiłozofiffl Nie filozofii-doktryny, ale (...) filozofii jak przysłowie ludowe mądrej,-1 zwięzłej i doświadczonej, moralistyki męskiej, wyrozumiałej (...). f Czy ten czytelnik, którego życie zaczyna się i kończy od probiernia mieszkaniowego, i ten, któremu każdą chwilkę wypełnia troska o przetrwanie do pierwszego, (...) i ten, którego moralność i wrażliwość twardą nieje pod naciskiem surowych praw życia, czy ten człowiek potrzebuje rzeczywiście literatury, moralistyki, filozofii? Czy rzeczywiście wierzy w to, że jest ktoś, kto, nie żyjąc razem z nim z tej samej pensji i w tym samym mieszkaniu, będzie od niego mądrzejszy i potrafi pouczyć go o tym, co złe1 co dobre, że zdoła go wzruszyć jakiś cudzym, wymyślonym losem, że w jem własnym życiu odkryje jakieś piękno, jakąś wzniosłość, jakąś prawidłowom i sens jakiś?...²⁶.

A dwadzieścia lat później:

Literatura, odnowiciełka starych słów, musi na nowo powiedzieć, co jest, dobre, co złe, co jest szczęście, co doskonałość, co heroizm, co prawda, ca sprawiedliwość, co wolność, a więc winna zająć miejsce opuszczone przez-filozofię i sama stać się filozofią popularną w sernic sokratycznyma nauczycielką życia, mądrością. Przeto dialog filozoficzny, przypowieść $ morałem, bajka, moralitet, powieść alegoryczna, poemat dydakiyczno-slm tyryczny (taki jak »Traktat moralny*), przeto satyra taka, jak ją pojmoĄ wano w wielkich krytycznych epokach, przeto wszystkie gatunki prozy,’ które powieść wyparła z użytku (list, traktat, mowa, biografia, historioĄ memoriał, pamflet), czekają w lamusach pamięci kulturalnej, aby je odświeżyć nie dla stylizatorskiej zabawy, ale dla pożytku i nauki²¹.

Albowiem: Pragnienie estetyczne ludzkości polega na oczekiwaniu, aby ją zaskoczyć czymś, czego się spodziewa. Każde nowatorstwo jest przypoę, mnieniem tradycji, która poszła w niepamięć.²⁶

Stąd właśnie wynikało u Kijowskiego zrozumienie dla literatur! parenetycznej, pouczającej, mądrej, a jednocześnie powszechni dostępnej/Stąd złośliwości pod adresem wszystkiego, co we współczea* nej literaturze (zwłaszcza polskiej) nudne, mętne, nadęte, czyli pretensjonalne. Pisarz winien bowiem zjednywać sobie czytelnika, zaciekawia!

^M Różowe i etanu, i. 234-23$.

”    ««•*» odpowiedź na ankietę „Polityki“ (1974), w zbiorze: Kromki Dedala, op. cit.,t

5Q**51.    ^r 1!

" Mit literatury mpoczesnej, „Odra" 1965 nr 2.

go, wzruszać i bawić, nie dla czczej rozrywki jednak, ale po to, by wzajemna komunikacja stała się możliwa, zaś obcowanie z literaturą wolne od przymusu.

Zastanawiała Kijowskiego nie słabnąca poczytność klasyków. Kierował też swoją uwagę ku tym pisarzom współczesnym, którzy zapewnili sobie autentyczną popularność, przecież nie za cenę spłaszczenia lub zafałszowania systemu wartości; odwrotnie: Dąbrowską czy Jasienicę, którym poświęcił pamiętne rozważania, trudno doprawdy nazwać inaczej niż budowniczymi sensu ponad dziejową klęską (względnie — sensu tego ratownikami).

^Doceniając potrzebę i wagę popularyzacji, opracował Kijowski dla < „Wiedzy Powszechnej" zwięzłą i wcale nieszablonową monografię: Maria Dąbrowska (1964). Szereg syntetycznych charakterystyk literackich zamieścił w takich czasopismach i magazynach, jak „Tygodnik Kulturalny" (tu, w cyklu Słownik polskich pisarzy współczesnych, odświeżył pogląd na twórczość Parandowskiego), jak „Polska", gdzie zajmująco pisał m.in. o Norwidzie, Wyspiańskim, Irzykowskim, jak wreszcie „Radar".

Młodzi czytelnicy, dla których ten „miesięcznik pracy twórczej" o nakładzie 105 tys. egz. był przeznaczony, początkowo znajdowali w Kijowskim wyzbytego pedanterii, rezolutnego przewodnika w wędrówkach przez światy odrębne Andrzejewskiego, Berezy, Dygata czy Konwickiego. Później mieli okazję śledzić, jak z eseju na esej powstaje jedna z najlepszych książek w całym piśmiennictwie powojennym: pełna śmiałych przerzutów myśli, emocjonująca intelektualnie, a zarazem przystępna, bo klasycznie prosta. Każdy już odgadł, że mówię o Listopadowym wieczorze (1972). Lecz pewnie nie każdy zdaje sobie sprawę, że spośród jedenastu rozdziałów składających się na Listopadowy wieczór aż osiem ukazało się wpierw na łamach „Radaru" — między grudniem 1966 (W listopadowy wieczór) a marcem 1968 (Machiaoelli, czyli wiara w szczęśliwą gwiazdę). Kijowski nie pisał swych szkiców dla ekskluzywnego kręgu zawodowych historyków i znawców romantyzmu. Pisał je z myślą o nowych, kształcących się dopiero, ale ambitnych i chłonnych czytelnikach. Nachylał ku sobie dwa dramaty, dwie problematyki ideowe: problematykę przedmarcowego pokolenia, dorastającego po omacku w podminowanym świecie oraz wielki dramat wolności tamtego dawnego pokolenia romantycznych spiskowców. Tamto, listopadowe, żyło na przełęczy wieków, kroczyło po moście między dawnymi a nowymi laty. A pokolenie współczesne, to z końca lat sześćdziesiątych stulecia naszego? Ono także miało swoje uniesienia, plany, rozterki. I swoje ciemności. Ostatni rozdział książki: Zmiłowania, zmiłowania dla chłopca... jeszcze raz kojarzył jakby, ważył i porównywał w history-czno-psychologicznym przekroju sprawy odległe i bliskie.

Czasami tak się dzieje, że skromny zamiar owocuje nieocti^U^plH dziełem wybitnym. Zaadresowany do szerokiej publiczno!