lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej1

68

I

Przywoływane gatunki i odmiany literackie bądź paraliterackie są także dość liczne. Spośród nich na pierwszy plan - ze względu na rolę pełnioną w różnych planach powieści oraz na ilość przywołań - wybija się poezja romantyczna. Cytuje ją przede wszystkim Wokulski i w jego też rękach widzimy antykwaryczny egzemplarz paryskiego wydania Poezji Mickiewicza, najpierw traktowany niczym relikwia, kilka dni później rzucony w kąt pokoju („aż rozleciały się kartki”), po chwili jednak „z czcią” podniesiony (II, 64-75). Stosunek protagonisty do tego tomu jest oczywiście widomym przejawem jego - a pośrednio i samego Prusa - stosunku do romantyzmu. Bezpośrednio, ustami zarówno Wokulskiego, jak Szumana, poezja romantyczna jest oskarżana o stworzenie i spopularyzowanie fałszywej koncepcji kobiety i miłości:

Bo któż miłość przedstawiał mi jako świętą tajemnicę? Kio nauczył mnie gardzić codziennym] kobietami, a szukać niepochwytnego ideału?... (II, 75)

- żali się Wokulski. Ten też aspekt stosunku do romantyzmu jest najczęściej zauważany przez badaczy¹. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że istnieje drugie oblicze tej relacji, ujawniające się w sposób mniej widoczny (ze względu na cenzurę, a może także - z powodu obaw Prusa przed zacietrzewienie^ polskiej opinii patriotycznej), również ukształtowane polemicznie wobec romantyzmu. Kiedy ten sam Wokulski oskarża romantyków: „Zmarnowaliście; życie moje... Zatruliście dwa pokolenia!...” (II, 75) i gdy Szuman, o nim rozmawiając z Rzeckim, stwierdza: tak się karmił Aldonami, Grażynami, Marylami i tym podobnymi chimerami, że w pannic Łęckiej widzi bóstwo. [...] My, Polacy, jesteśmy skazani na głupców nawet w tak prostej rzeczy jak miłość .[.4(N,262).

- nie chodzi przecież tylko o spór z romantyczną koncepcją miłości. W przeciwieństwie do Maryli imiona Grażyny (kobiety-wojownika) i Aldony (która, tak jak Wallenrod, nie znajduje szczęścia, bo go nie ma w ojczyźnie) nie tyle bowiem symbolizują miłość (zwłaszcza odnosi się to do Grażyny, w mniejszym znacznie stopniu do Aldony), ile określony typ patriotyzmu. Ten ostatni zaś jest w Lalce jeszcze kilka razy - także w sposób zawoalowany - zakwestionowany. Nie tylko w osobie demagogicznego organizatora powstańczych wydarzeń, pana Leona, ale także np. w charakterystyce lubiącego narodową frazeologię księcia, nie bez powodu przecież opisanego m.in. za pomocą zdania niemal wyjętego z Wielkiej Improwizacji: „Czuł i myślał, pragnął i cierpiał — za miliony” (1,234). Następne zdanie tego opisu dezawuuje jednak nie tylko tę postać, ale być może w ogóle tego typu postawę, gdyż brzmi: „Tylko

- nic nigdy nie robił użytecznego” (ibidem). Za znamienne dla Polaków marzycielstwo (Wokulski nie jest stuprocentowo pewny co do istnienia tej cechy i uważania jej za narodową, Szuman - tak) Prus także wini romantyczną poezję. Wokulski po swym powrocie do dawnych lektur dochodu bowiem do wniosku, że:

z własnej literatury wyniósł złudzenia, które skończyły się z rozkładem jego duszy - ukojenie i spokój znajdował tylko w literaturach obcych (II, 401).

Dialog z poezją romantyczną toczy się explicite, ale przecież także w strukturze utworu można zauważyć istnienie pewnych elementów znamiennie powiązanych z poetyką romantyzmu, jak np. samotność głównego bohatera, gra iluzji i deziluzji w jego psychice, nakierowanie tej psychiki na przeżycia emocjonalne związane z erotyką etc. Na tym strukturalnym już poziomie nie bardzo jednak można zauważyć istnienia jakiejkolwiek polemiki z romantyczną literaturą. Warto zresztą przypomnieć, że w niewiele wcześniej przed Lalką powstałym prusowskim studium o Farysie (1885) spotykamy zarówno aprobatę jędmości stylu tego utworu i jego „architektoniki” literackiej, jak mistrzostwa w kreacji typów. Potępia Prus natomiast tylko sposób postępowania tytułowego bohatera, tak bardzo przecież znamienny dla wczesnego romantyzmu: wzorem postępowania w życiu, który by warto naśladować, Farys nie jest i nie byL O ile zaś był,

0    tyle złe skutki wywoływał stawiając na piedestale krańcowy indywidualizm, awantumkzość

1    próżniactwo.²

Zawarty w Lalce stosunek do romantycznej poezji wydaje się być identyczny - polemika dotyczy sfery idei, nie poetyki.

Spośród innych grup tekstów przywoływanych w Lalce warto zauważyć pojawiający się w kontekście osoby pani Meliton passus dotyczący popularnych romansów o sentymentalnym rodowodzie:

Potem czytała dużo romansów, w których powszechnie dowodzooo, że zakochani książęta, hrabiowie i baronowie są ludźmi szlachetnymi, którzy, w zamian za Kret. mają zwyczaj oddawać ubogim nauczycielkom rękę. Jakoż oddała serce młodemu i szlachetnemu hrabiemu, lecz — nie pozyskała jego ręki. Już po trzydziestym roku żyda wyszła za mąż za podstarzałego guwernera, Melitona, w tym jedynie celu, ażeby moralnie podiwignąć człowieka, który nieco » upijał Nowożeniec jednak od ślubu więcej pił, aniżeli przed ślubem, a małżonkę, dźwigającą go moralnie, czasami okładał k(jem (I, 224).

Doskonałe widać w tym fragmencie dialogiczny charakter relacji wobec popularnych romansów, które opierają się na dwu przytoczonych tu schematach fabularnych: Kopciuszka oraz Pięknej i Bestii. Opozycja między tymi

1

Por. J. Kulczycka-Saloni Bolesław Prus; Z. Szweykowski ,.Lalka" Bolesława Prusa, Warazawa 1935, wyd. 2 - zwraca jednak także uwagę na zjawisko obdarzone mianem romantyzmu politycznego (s. 211-214),

2

B. Prus „Farys", „Kraj" 1885 nr 46. Przedr. Pisma. Pod red. Z. Szweykowskiego, t. 29, Warszawa 1950, s. 135.