lalka i inne studia w stulecie polskiej powieści realistycznej4

74

Te rozmyśl;)nia Dickensowskiego protagonisty nie są oczywiście identyczne z prowadzonymi przez Wokulskiego na ulicach Warszawy, choć interesujące może tu być podobieństwo nadzwyczaj pesymistycznej wizji świata (poza tym fragmentem zresztą niezbyt charakterystycznej dla tej akurat powieści Dickensa). W grę tu może wchodzić - poza ogólną sytuacją życiową, powodującą; że człowiek długo idący ulicą snuje na ogół różne rozważania, myśląc też o mijanych ludziach i o warunkach ich życia - nie żaden bezpośredni wpływ, lecz najwyżej nie będąca do udowodnienia reminiscencja. Podobnie bywa w wypadku kreacji bohaterów: podstawy zestawiania poszczególnych postaci Lalki z ich „prototypami” z literatury światowej są na ogół tak wątłe) że najwyżej można mówić o pewnych analogiach, być może - opartych''na reminiscencjach.

Tu już bowiem najwyższa pora się zatrzymać. Po pierwsze - żadna z tych przywoływanych za różnymi badaczami relacji między Lalką a innymi powieściami nie jest ani też nawet nie może być w pełni udowodniona. Analogie - tak, reminiscencjemoże, bezpośrednie wpływy - bardzo wątpliwe. Analogie te jednak najczęściej dotyczą spraw drugorzędnych, przeważnie - znajdujących się na samej pówierzchni utworu. Reminiscencjami zaś być może powinna'Się zająć raczej nie historia literatury, lecz psychologia sztuki, która winna zbadać mechanizmy rządzące wyobraźnią i pamięcią pisarza, o ile to w ogóle jest możliwe. Natomiast wielość przywoływanych w związku z Lalką tekstów powieściowych (wśród których, jak na razie, nieco mało jfest polskich) świadczy o potrzebie badania jej, jak każdego zresztą utworu, w kontekście historii gatunku. Kolejną relacją intertekstualną, którą warto tu zauważyć, będzie więc nie tyle zależność od konkretnych tekstów powieściowych (badanie jej byłoby przecież najbardziej sensowne wówczas, gdybyśmy uważali Lalkę za plagiat),' lecz zależność od ukształtowania gatunku, jego wcześniejszych form i największych osiągnięć, a także od powiązanych z nimi norm, czyli architeks-tualność w klasyfikacji Genette’a.

W wypadku Lalki architekstualność ta - jak świadczą choćby wymieniane przez badaczy jej „źródeł” nazwiska pisarzy - dotyczy przede wszystkim dojrzałej postaci powieści realistycznej i naturalistycznej, których elementy strukturalne są widoczne w prusowskim arcydziele. Nie są to przy tym tylko sposoby organizacji wątków fabularnych i kreacji postaci, ale także - przynajmniej niekiedy - zjawiska głębsze i szersze, czasem nawet wykraczające poza strukturę gatunku powieściowego, znamienne w ogóle dla europejskiej literatury i wreszcie kultury. Do takich zjawisk należą przede wszystkim te wątki fabularne, obrazy czy postacie, które mają charakter archetypiczny. Warto tu przypomnieć choćby kreację Izabeli Łęckiej) tak pokrywającą się z archetypem kobiety fatalnej, „la belle damę sans męrci”, znanym zarówno z literatury światowej¹, jak z wcześniejszej polskiej powieści (np. z Ady Kraszewskiego, Na

marne Sienkiewicza czy W klatce Orzeszkowej). Archelypiczny charakter mają także choćby wizje świata jako zaczarowanego ogrodu (tu pojawia się on w marzeniach panny Izabeli) czy też jako teatru (w ujęciu Rzeckiego jest to teatr marionetek, w sformułowaniach Jumarta bardziej przypomina teatr „zwyczajny*'), idylliczne wyobrażenie natury związane w myślach Wokulskiego z chwilą szczęścia (I, 378), a wreszcie - schemat straconych złudzeń, który bezpośrednio należy wiązać z oddziaływaniem Cervantesa i Balzaka oraz realizmu krytycznego², ale jest on przecież także zjawiskiem szerszym, przynależnym do odwiecznego tematu ułudy (mundus vult decipi, ergo deciplatur — brzmi łacińskie powiedzenie).

Pojawiające się w związku z Lalką problemy architekstualności dotyczą przy tym również gatunków związanych z tą powieścią, tu występujących jako części składowe utworu. Taką pełnoprawną częścią jest przede wszystkim Pamiętnik starego subiekta, stanowiący jedną z dwu podstawowych form narracyjnych. Odwołuje się on zarówno do polskich tradycji form pierwszoosobowych, czyli zwłaszcza do gawędy, jak - w końcowych odcinkach - do odgrywających coraz większą rolę w ówczesnej powieści europejskiej formy dziennika intymnego³. Posługiwanie się pamiętnikiem bohatera jako formą narracyjną w powieści było dość charakterystyczne od XVIII w., rzadszy natomiast jest zabieg łączenia tego typu narracji pierwszoosobowej z trzecioosobową. Spotykamy go jednak i wcześniej - pamiętnik bohatera pojawia się nie tak rzadko w powieści sentymentalnej (także jako wtręt powieściowy), w powieści Dickensa Samotnia natomiast jest, jak u Prusa, jedną z dwu uzupełniających się wzajemnie form podawczych (ze względu na zainteresowanie autora Lalki twórczością Dickensa raczej ta powieść, drukowana w Polsce już w 1857 jako Pustkowie, mogła oddziałać swym kształtem niż wspomniany przez Markiewicza Nabab Alfonsa Daudeta).⁴®

Jako wtręt powieściowy pojawia się w Lalce - obca w zasadzie poetyce realistycznej¹ powieści - baśń. Jest to w pewnym stopniu przystosowana do fabuły utworu, tj. do wydarzeń wątku miłosnego, znana w polskim folklorze baśń o próbie zdobycia skarbów i zaklętej królewny.⁵ Relacja między tą baśnią a pozostałym tekstem Lalki jest o tyle interesująca, że baśń z jednej strony wzbogaca istniejące w powieści sposoby widzenia świata.

1

Por. M. Praż Zmysły, Śmierć I diabeł w literaturze romantycznej. Prał. K, Żabokłicki. Słowo wstępne M. Brahmer, Warszawa 1974.

2

   Por. H. Markiewicz Realizm krytyczny w twórczości Bolesława Prusa, w: Pozytywizm, L I, Wrocław 1950; por. też mój artykuł Polska powieść dojrzałego realizmu a model powieściowy realizmu klasycznego, w: Z polskich studiów slawistycznych. Seria V, Warszawą 1978.

3

   Por. A. Martuszewska List. pamiętnik i dziennik w strukturze powieści pozytywistycznej, „Teksty" 1975, z. 4.

4

²⁰ H. Markiewicz „Powieść z wielkich pytań naszej epoki", s. 12.

5

Wedle klasyfikacji J. Krzyżanowskiego (Polska bajka ludowa w układzie systematycznym. Wrocław 1963) baśń tę można związać z wątkiem 8050 pt. Zaklęta panna nie wybawiona, ale pewne pokrewne elementy można znaleźć także w lokalnych podaniach o skarbach, diabelskim złocie i próbach jego wydobycia (7050-8256), a także w wątku 464 pt. Czarna królewna. Tę ostatnią baśń przerabiali literacko Roman Zmorski i Ewa Szelburg Zarembina pt. Złota kaczka.