LastScan14

Tempo zachodzących przemian cywilizacyjnych przyczynia się u części młodzieży do poczucia zagubienia i odrzucenia dorosłości jako pożądanego statusu. W szczególnie trudnej sytuacji jest młodzież krajów globalnej transformacji (politycznej, ekonomicznej, społecznej), do której zaliczyć należy młodzież polską. Zanim w nowych czasach sprawdzą się dawne wartości oraz wytworzą nowe, trwa okres anomii, charakteryzujący się m.in. chaosem moralnym, w którym młodzi ludzie są pozbawieni wyraźnych drogowskazów. Przyczynia się to do poczucia bezradności i opuszczenia, z którego trudno wyjść o własnych siłach (por. rozdz. 6). Brak jednak wiarygodnych danych, jakiej części młodzieży dotyczą takie postawy. Badania rzadko obejmują młodzież małomiasteczkową oraz wiejską z terenów gospodarczo zaniedbanych, a właśnie ona czuje się zagrożona brakiem perspektyw życiowych. Z. Kwieciński (1992) stawia hipotezę blokady rozwoju moralnego młodzieży w sytuacji anomii. Jest ona zgodna z koncepcją „gotowości rozwojowej” R. Simmonsa i D. Blytha (1987), głoszącej, że gdy zmiany społeczne zachodzą zbyt szybko, pojawiają się zbyt wcześnie (w stosunku do wieku) oraz w zbyt wielu dziedzinach równocześnie - młodzi ludzie nie potrafią sobie z nimi poradzić. Wielu badaczy dostrzega w dokonujących się przemianach współczesnego świata więcej zagrożeń niż szans.

Światopogląd młodzieży w świetle badań

Niezwykle interesujące są wyniki badań nad wartościami egzystencjalnymi uczącej się młodzieży warszawskiej lat 90., przedstawione przez H. Świdę-Ziembę (1995). Ich analiza pozwoliła autorce na wyróżnienie czterech typów idealnych, do których należą: (1) typ autentycznego katolika, (2) typ chłodno rywalizacyjny, (3) typ emocjonalnego indywidualisty oraz (4) typ homeostatyczno wspólnotowy. Przyjrzyjmy się ich najistotniejszym właściwościom.

Dla osób zaliczonych do typu autentycznego katolika, najważniejszą w życiu wartością jest postępowanie moralne zgodne z sumieniem. Nie zależy im na zadowoleniu z wykonywanej pracy, nie cenią osiągnięć, a znalezienie się w sytuacji rywalizacyjnej staje się dla nich równoznaczne z poczuciem utraty sensu życia.

Typ chłodno rywalizacyjny obejmuje młodzież uznającą konkurencję za zdrową zasadę, preferującą swobodne życie, nie skrępowane zależnością uczuciową. Osoby te odrzucają wartości rodzinne, cenią zaś aktywne życie „bez odpoczynku”.

Dla młodzieży zaliczonej do typu emocjonalnego indywidualisty sens ma tylko życie nasycone silnymi emocjami oraz samorealizacja zarówno w miłości i rodzicielstwie, jak i w pracy. Młodzież ta chce mieć przekonanie, że sama kieruje swoim życiem.

Natomiast dla osób typu homeostatyczno wspólnotowego podstawową wartością jest wewnętrzny spokój i brak zaangażowania. Cenią one przyjaźń i dostosowanie, poddanie się losowi bez buntu.

Wyłoniona przez Świdę-Ziembę typologia młodzieży wskazuje na daleko idące zróżnicowanie postaw współczesnej młodzieży. Z przeprowadzonych przez siebie badań autorka wyciąga m.in. wniosek, że mamy obecnie do czynienia ze zjawiskiem dekonstrukcji znanych wzorów aksjologicznych, co potwierdzałoby wcześniej przedstawione poglądy Kwiecińskiego.

Próbując dokonać rekonstrukcji horyzontu światopoglądowego badanej młodzieży, Swida-Ziemba pisze m.in. o braku poczucia misji pokoleniowej, które zostało zastąpione przekonaniem, że każda jednostka sama dokonuje wyborów, sama przyjmuje wyzwania losu, a miarą jej wartości jest aktywne radzenie sobie z trudnymi wyzwaniami. W świetle wspomnianych wyników badań jest to element światopoglądu zbiorowego, który łączy młodzież o różnych postawach.

Młodzież w swym światopoglądzie zakłada bardzo duży margines jednostkowej wolności nie ograniczonej przeciwnościami losu, gdyż w jej przekonaniu można je zwalczyć. Świat jawi się jej jako teren wyborów i chociaż każdy dokonuje wyboru własnej drogi życiowej, to zarazem powinien akceptować wybory innych. Młodzież ma podmiotowe nastawienie do życia, to znaczy - zdaniem Świdy-Ziemby - pragnie nadać „własnemu życiu piętno swojej niepowtarzalnej indywidualności...”. Jest to innymi słowy „brak zgody na życie, w którym wartości osobiście ważne nie mogą być przez jednostkę realizowane” (Świda-Ziemba, 1995, s. 285). Dla psychologów ważny wydaje się też wniosek, że rodzina przestała być spostrzegana jako oczywisty element własnej biografii, a stała się jednym z możliwych wyborów.

Wyniki badań Świdy-Ziemby odnoszą się, jak podano, do uczącej się starszej wiekiem młodzieży warszawskiej. Jeżeli przyjmiemy, że młodzież ta wyprzedza postawy pozostałej, że sygnalizuje kierunek zmian, to możemy sądzić, iż znaczna jej część znajduje się blisko postkonwencjonalnego poziomu rozwoju moralnego. Nie byłoby to jednak ani pierwsze, ani drugie stadium, opisane przez Kohlberga (1984), gdyż młodzież opowiada się raczej za swobodnym, indywidualnym wyborem zasad, bardziej za ich zmiennością niż stałością, oraz za równoważnością zasad odmiennych, a nieraz i sobie przeciwstawnych. Zagadnienia te doprowadzą zapewne do rewizji niektórych poglądów dotyczących okresu młodzieńczości.

Z badań A. Guryckiej (1991) nad światopoglądem młodzieży (powtarzanych co 10 lat, począwszy od końca lat 40. do końca 80.) wynika, że światopogląd młodzieży zależy od świata w jakim ona żyje, że „«czas społeczny»¹ stanowi tworzywo podmiotowego rozumienia świata” (tamże, s. 207).

Szczególnie interesujące z badań Guryckiej są następujące wnioski: pozycja wykształcenia systematycznie rośnie (w 1948 r. było ono celem życiowym dla 6% młodzieży, w 1988 r. - dla 57%); wzrasta liczba celów, jakie młodzież sobie stawia (w 1948 r. dominował jeden cel, co dotyczyło 72% badanych; w 1988 r. 40% badanych podaje 3 i więcej celów), co świadczy o poszerzaniu się perspektyw życiowych (tamże, s. 213). Wzrasta przekonanie o decydującym wpływie na życie takich negatywnych zjawisk, jak przemoc, nienawiść i egoizm. Pogląd ten w 1948 r. wyrażało 11% badanej populacji, w 1978 r. - 11%, a w 1988 r. - 25% (tamże, s. 214). Zgodny z wnioskami z badań, jakie podają inni autorzy, jest wniosek dotyczący przekonania młodzieży, że ona sama kształtuje swoje poglądy, rola szkoły nie istnieje, rola rodziców jest nieznaczna.

W wyniku złożonych analiz Gurycka (tamże) wyodrębniła w światopoglądach młodzieży końca lat 80. trzy typy dojrzałe (ukształtowane). Typ pierwszy cechują

1

Przemiany społeczne, zdarzenia czy problemy, które występują równolegle z procesem rozwoju właściwości psychicznych, A. Gurycka (1991) nazywa „czasem społecznym”. Pod jego wpływem dokonują się zmiany w światopoglądzie młodzieży.