leksyka007

36 ZROZUMIEĆ LEKSYKOGRAFIĘ

i ‘encyklopedia’. Język polski charakteryzuje się bowiem tym, że brak w nim ogólnego terminu, odnoszącego się zarówno do słownika językowego, jak i do słownika encyklopedycznego czy po prostu encyklopedii. Jednak najwyraźniej pojęcie takie istnieje w polszczyźnie, choć nie zostało zleksykalizowane - porównajmy cytat o leksykografii nr 8 powyżej (str. 19), w którym użyto określenia dzieło leksykograficzne. W encyklopediach PWN z kolei używa się pojęcia publikacja leksykograficzna. Pora, jak sądzę, aby wprowadzić szerzej ten ogólny termin do polszczyzny.

Mielczarek, oprócz słownika i encyklopedii, wprowadza także nowy termin: poradnik. Według Mielczarka poradnik to dzieło o doraźnym charakterze, którego wartość szybko przemija, ponieważ zawiera wiele szczegółowych danych, np. technicznych (Mielczarek, 49); w odróżnieniu zaś od niego słownik czy encyklopedia powinny „ujmować terminy o znacznie szerszym zakresie znaczeniowym” (Mielczarek, 48). Ma się jednak wrażenie, że Mielczarek wprowadza tu rozróżnienia innego typu niż w pozostałych przypadkach: mowa już nie o formie zapisu i rodzaju opisywanych danych, a o szczegółowości opisu, a dalej o związku opisu z potrzebami odbiorcy. Poradnikiem więcej zajmować się nie będziemy.

Cechy specyficzne dzieł leksykograficznych. Terminologia

Najogólniejsze techniki leksykograficzne są wspólne dla encyklopedii i słownika. Stąd też postulat wysuwany przez uczonych zajmujących się terminologią leksykograficzną (Manley & Jacobsen & Pedersen 1988), by wypracować specyficzną terminologię, odnoszącą się jedynie do dzieł leksyko-graficznych, do ich struktury. Tym bardziej taka sugestia jest słuszna, że nie ma zgody na rozumienie wielu terminów w językoznawstwie. Opracowanie takiej terminologii jest jednak wciąż postulatem, który należałoby dopiero zrealizować.

Najbardziej charakterystyczną cechą dzieł leksykograficznych, traktowaną jako element najbardziej je wyróżniający, cechą rozpoznawalną już na pierwszy rzut oka, jest ich układ. Jak wspominaliśmy, słownik bowiem nie jest tekstem ciągłym, ale składa się z wielu mniejszych tekstów. Każdy taki tekst stanowi blok informacji, tzw. hasło. Każdy blok informacji, każde hasło, ma

swój tytuł, który pozwala do niego szybko dotrzeć, tytuł ów określamy nazwą hasła, lub wyrazem hasłowym, jeżeli to pojedynczy wyraz. Hasło z kolei znów składa się z bloków informacji, zwanych częściami hasła. W dobrze skonstruowanym dziele leksykograficznym struktura hasła jest ściśle określona, by użytkownik mógł. od razu wiedzieć, gdzie znajdzie się informacja danego typu, jednak między poszczególnymi słownikami występują duże różnice (np. informacja o etymologii jakiegoś wyrazu może być na początku lub na końcu hasła; raczej natomiast nie znajduje się w jego środku).

Obecnie przejdziemy do wyjaśnienia terminologii, używanej przy omawianiu słowników. Wyróżniamy dwa sposoby prezentacji informacji w słowniku, w dwóch typach struktur. Pierwsza, to struktura uporządkowania wszystkich haseł w słowniku; ta struktura nazywana jest makrostrukturą słownika. Druga struktura odnosi się do uporządkowania części wewnątrz hasła - to mikrostruktura, słownika. Mówi się także o siatce haseł - to spis wszystkich nazw haseł, jakie się pojawiają w danym słowniku.

W leksykografii istnieje wiele rodzajów makrostruktury. Najbardziej ogólne dwa sposoby jej uporządkowania opierają się albo na formie opisywanej jednostki (uporządkowanie formalne, alfabetyczne, czasem zwanym też porządkiem leksykograficznym), albo na znaczeniu jednostki (uporządkowanie pojęciowe, czyli onomazjologiczne, zwane także tematycznym lub ideogra-ficznym). W uporządkowaniu formalnym hasła szeregowane są na podstawie ich zapisu, formy ortograficznej, tzn. jednostki, które się podobnie zapisuje, występują blisko siebie; zaś w uporządkowaniu pojęciowym hasła szeregowane są na podstawie ich znaczenia, tzn. jednostki, które mają podobne znaczenie, występują blisko siebie. Łatwo zauważyć, że układ formalny jest wygodniejszy, gdy chcemy dowiedzieć się czegoś na temat jednostki, której nazwę już znamy, układ onomazjołogiczny zaś jest wygodniejszy, gdy chcemy nauczyć się czegoś nowego o jednostkach, których nie znamy.

Jednak najczęstszym typem dzieła leksykograficznego - słownika i encyklopedii, typem, który może być uważany za podstawowy dla leksykografii¹⁹ jest taki, w którym jednostką podstawową makrostruktury, służącą jako nazwa hasła, jest graficzny wyraz, zaś nazwy haseł porządkuje się formalnie, według kolejności występowania liter w alfabecie.

¹⁹ Wszystkie słowniki, wymienione na początku niniejszego rozdziału, mają właśnie taki układ.