na dz z pol025

52

W grodach zakładanych na wyspach czy półwyspach, a więc narażonych na podmywanie przez wodę, konstrukcje obronne chronione były przez falochrony budowane ze znacznej ilości pni drzew, wbijanych ukośnie w grząski brzeg wyspy czy półwyspu. Do wnętrz grodów prowadziły bramy, a więc przerwy w wałach obronnych z reguły o szerokości 3 m zamykano wrotami.

Masowe pojawianie się grodów wiązane jest z zachodzącymi w młodszych okresach epoki brązu, a zwłaszcza w okresie halsztackim, przemianami gospodarczo-społecznymi, a częściowo z wypadkami politycznymi. Bliższe uchwycenie tych zjawisk jest na obecnym etapie badań z różnych powodów niemożliwe.

Około V w. p.n.e. na ziemiach położonych w dorzeczu Odry i Wisły rozpoczął się okres epoki żelaza. Ten nowy etap w najstarszych dziejach ziem polskich wyznaczać miały początki produkcji tego nowego surowca. Na terenach Europy żelazo znane było jednak dużo wcześniej. Jako pierwsi sztukę tę opanowali Hetyci. Około 1000 r. p.n.e. znana już była na Kaukazie, a mniej więcej od 850 r. p.n.e. na obszarach kontynentalnej Grecji. Z tej strefy Europy, dzięki kontaktom Etrusków dotarła do Toskanii i na Elbę oraz do południowej Italii, Prowansji i Iberii. Z Toskanii przez północno-wschodnią Italię i bezpośrednio z Grecji przez Bałkany (?) znajomość produkcji żelaza przedostała się w VII w. p.n.e. do strefy wschodnio-alpejskiej, gdzie powstał ośrodek górniczo-hutniczo-kowalski. Z tej strefy Europy eksportowano zarówno surowiec, jak i gotowe wyroby. W VI-IV w. p.n.e. znajomość kowalskiej obróbki żelaza rozprzestrzeniła się na Morawy, Czechy, Słowację. Polskę i Skandynawię.

Po wkroczeniu mieszkańców obecnych ziem polskich w nowy okres dziejów nie zmieniły się w sposób istotny dawne metody gospodarowania. U progu V w. p.n.e. obserwujemy natomiast pierwsze symptomy kryzysu gospodarczego, który objął swoim zasięgiem początkowo najgęściej zasiedlone obszary na Śląsku, niszczone najazdami scytyjskimi lub scytotrackim, wdzierającymi się na obecne ziemie polskie przez Bramę Morawską. W drugiej połowie tego stulecia w początkach IV w. p.n.e. kryzys ten ogarnia już cały centralny pas - od Wielkopolski i Kujaw po Małopolskę, a nieco później także i Pomorze Zachodnie. Przyczyn tego kryzysu nie zdołano do tej pory ustalić. Nie można także do tej pory wytłumaczyć, co było powodem wyjątkowo głębokiego w skali dorzecza Odry i Wisły regresu ludnościowego.

Przyczyny tego kryzysu musiały być. bez wątpienia złożone i spowodowane zostały zarówno przez czynniki zewnętrzne, jak i wewnętrzne.

Z punktu widzenia interesującej nas gospodarczej działalności człowieka skoncentruję się na przyczynach wewnętrznych. Do najbardziej istotnych należało, jak się przypuszcza, pogorszenie się warunków klimatycznych. Krytycy tej hipotezy twierdzą jednak, iż zmiany klimatu mogły wpłynąć na opuszczenie niektórych rejonów, to jednak z uwagi na elastyczność panującej wówczas gospodarki, a także jej wielostronność nie mogły wywołać tak znacznych rozmiarów kryzysu. Podobnie kryzysu tego nie tłumaczy w sposób dostateczny przejście do nowej gospodarki rolnej, powodujące rozbicie licznych wspólnot lokalnych na małe grupy prowadzące wspólną działalność gospodarczą. Wydaje się jednak, iż czynniki te odegrały istotną rolę. ponieważ zadziałały nieomal jednocześnie w okresie przeżywania się dawnego modelu gospodarczego, powodując wraz z czynnikami zewnętrznymi trudną do przewidzenia reakcję łańcuchową.

Symptomy sygnalizowanego wyżej kryzysu gospodarczego stopniowo zaczęły zanikać około II w. p.n.e., kiedy na obszary dzisiejszych ziem polskich docierać zaczęły impulsy cywilizacyjne pochodzące ze strefy śródziemnomorskiej. przetworzone przez Celtów w oryginalny zespół wzorców kultury lateńskiej. Impulsy te zapoczątkowały procesy unifikacji ogólnego oblicza kulturowego znacznych obszarów Europy północno-środkowej. Cały szereg zjawisk stylistycznych, a także związanych ze zwyczajami pogrzebowymi miał w tym czasie szeroki interregionalny zasięg, a zachodzące przemiany następowały w podobnym rytmie na bardzo rozległych obszarach. Proces ten, określany mianem „latenizacji” objął także obszary obecnych ziem polskich. W procesie „latenizacji” ówczesnej ludności Polski istotną rolę odegrały niewątpliwie grupy ludności celtyckiej zajmujące część Śląska i Małopolski Zachodniej. Wpływy te doprowadziły nie tylko do modyfikacji gospodarki i wzrostu kultury materialnej, ale także do istotnej zmiany w strukturze społecznej.

Zmiana modelu gospodarki wiązała się ściśle z przeobrażeniami w strukturze zasiedlania obecnych ziem polskich. Osadnictwo charakteryzowało się przede wszystkim trójstopniową organizacją w zakresie opanowania przestrzeni. Podstawową jednostkę stanowiły nadal mikroregiony osadnicze zasiedlane przez wspólnoty lokalne. Powierzchnia ich wahała się w dosyć szerokich granicach - od 5 do 15 km kwadratowych. W porównaniu z młodszymi okresami epoki brązu były to terytoria nieco mniejsze, jednak bardziej zwarto zasiedlone. Jednym z symptomów zmian w metodach gospodarowania była znacznie mniejsza niż poprzednio (schyłek epoki brązu) koncentracja znalezisk w strefach dolinnych. Komasacja śladów działalności człowieka na terenach dolinnych, przy jednoczesnym zmniejszaniu się ta-