mierzwinski3

190 Andrzej Mierzwiński

Defensywny charakter obronności grodów wydaje się o tyle zasadny, iż nie wymagałby stałego angażowania sił ludzkich i środków materialnych, co byłoby raczej konieczne w przypadku strategicznego (obronno-zaczepnego) ich znaczenia w stosunku do danego skupiska osadniczego. Taką aktywną funkcję obronną pełniłyby grody z pewnością w przypadku usytuowania w głębi rozległych stref osadniczych oraz w sytuacji świadomego sytuowania ich w przejściach wiodących na Śląsk. W rachubę wchodzą trzy takie przejścia: Brama Źytawska, Kłodzka i Morawska. W żadnym z tych ważnych strategicznie i komunikacyjnie rejonów nie stwierdzamy „przegradzania” ich warowniami. Obiekty obronne leżą raczej na uboczu najdogodniejszych dla komunikacji form krajobrazowych. Rolę grodów w strefie tych przejść należy rozpatrywać poprzez analizę ich usytuowania w stosunku do skupisk osadniczych, z którymi są powiązane. Jedne z tych grodów wiążą się bowiem ze skupiskami, które wkraczają w te przejścia, a zatem leżą zarazem na obrzeżach jednostek osadniczych i fizjograficznych (Górne Łużyce, Płaskowyż Głubczycki). Inne natomiast łączą się ze skupiskami, które odsunięte są na przedpole przejścia, jak w przypadku Bramy Kłodzkiej, gdzie nie istniały sprzyjające warunki do szerszego osadnictwa, i która posiada najmniej dogodne warunki komunikacyjne w porównaniu z pozostałymi „trasami” wiodącymi na Śląsk. Przy tym na jej bezpośrednim przedpolu rozpościera się strefa przedgórska, również słabo zasiedlana, przynajmniej w części południowej i południowo-zachodniej. Liczniejsze ślady osadnictwa występują tam tylko w obniżeniach Wzgórz Niemczańsko-Strzelińskich, a zwłaszcza w najszerszym z nich, które rozdziela obydwa podstawowe pasma wzniesień twardzielcowych. tzn. w dorzeczu górnej Oławy.

Peryferyczne sytuowanie grodów w stosunku do skupisk osadniczych sugeruje, iż nie należy raczej dopatrywać się w nich centrów gospodarczych czy politycznych dużych jednostek terytorialno-osadniczych. tzn. przekraczających rozmiary ekumeny osadniczo-gospodarczej (zespołu osadniczego). Znajdują się one często w miejscach, których cechy fizjograficzne sprzyjały raczej izolowaniu ich od zasadniczych partii skupisk osadniczych, jak chociażby w przypadku grodów ze środkowego Śląska (Niemcza, Strzegom, Wi-tostowice, woj. Wałbrzych, oraz Kędzie i Kretowice, woj. Wrocław).

Grupy ludzkie zamieszkujące grody funkcjonowały w strukturach społecznych, które stanowiły produkt typowych w danym skupisku osadniczym procesów społeczno-gospodarczych. Nie ma przynajmniej na obecnym etapie badań wystarczających podstaw do wyciągania wniosków o szczególnej pozycji gospodarczej i politycznej tych grup, czego wyrazem miałoby być m. in. fortyfikowanie ich siedzib (Hensel 1966, s. 241). Inwentarze grobowe datowane na HaC-D w ramach danego skupiska osadniczego, w którym występują grody, nie wykazują zasadniczo wyraźniejszych różnic w bogactwie wyposażenia pomiędzy cmentarzyskami usytuowanymi przy osadach obwarowanych i nieobwarowanych. Porównanie wypada zresztą często na korzyść tych ostatnich¹. Wydaje się zatem, iż nie należy raczej mówić o mniej czy bardziej zaawansowanym rozwoju społecznym w odniesieniu do poszczególnych, sąsiedzkich grup, które żyły w określonych, szerszych uwarunkowaniach społecznych, gospodarczych i politycznych danego skupiska osadniczego. Wyznaczały one możliwe w całym skupisku tempo i zakres przemian społecznych (bariery technologiczno-organizacyjne). Tę względną unifikację struktur społeczno-gospodarczych w poszczególnych skupiskach osadniczych sugeruje zawartość inwentarzy grobowych. Przy tym występowanie cmentarzysk z pochówkami, które wyróżniają się bogactwem inwentarza czy formą grobu — np. w Kietrzu, woj. Opole (Gedl 1973)— świadczy raczej (czy też przede wszystkim) o pozycji poszczególnych osób lub rodzin w grupie ludzkiej użytkującej określone cmentarzysko. Nie podważa to natomiast poglądu o wyrównanym tempie przemian społeczno-gospodarczych w danym skupisku osadniczym². Nie jest ono przecież równoznaczne z egalitaryzmem majątkowym grup ludzkich czy jednostek³.

Takiemu traktowaniu grodów nie przeczy nawet przykład obiektu z Widny. Należy bowiem zachować dużą ostrożność przy interpretowaniu funkcji i znaczenia tego obiektu na podstawie uzyskanych materiałów źródłowych, zwłaszcza że brak jest w literaturze pełniejszych informacji o wynikach przeprowadzonych badań (Niesiołowska-Wędzka 1974, s. 192). Musimy pa-

1

   Nie jest to wniosek uzyskany w rezultacie szczegółowej analizy porównawczej inwentarzy grobowych. Jest to raczej spostrzeżenie, jakie nasunęło się autorowi w trakcie zbierania materiałów do studiów nad problematyką osadnictwa ludności kultury łużyckiej na Śląsku. Opiera się ono zatem na przeglądzie całego opublikowanego materiału zabytkowego, choć osobną kwestią jest stopień jego udostępnienia w literaturze. To spostrzeżenie pozostaje zresztą w zgodzie z obserwacjami poczynionymi dla całej kulfury łużyckiej (Dąbrowski 1979, s. 297. 299).

2

   Wraz z szcrokoplaszczyznowymi badaniami wykopaliskowymi na cmentarzysku w Kietrzu pojawił się na Płaskowyżu Głubczyckim problem grobów komorowych. Inne cmentarzyska z tego terenu rozpoznane są w minimalnym stopniu. Pozostaje zatem otwarta kwestia, w jakim stopniu jest to forma grobu właściwa w HaC ludności kietrzańskiego zespołu osadniczego. Inne typy grobów znane z cmentarzyska w Kietrzu i charakter ich wyposażenia posiadają liczne analogie na obszarze Płaskowyżu Głubczyckiego (Gedl 1973. s. 73. 75). Powoduje to. iż na razie musimy traktować z pewną ostrożnością hipotezę Gedla (1973. s. 75-76), która zakłada nadrzędną pozycję społeczno-gospodarczą i polityczną grupy ludzkiej użytkującej cmentarzysko kietrzańskie w stosunku do głubczyckiego skupiska osadniczego. Gdyby ta hipoteza znalazła w dużym stopniu potwierdzenie, co wydaje się wielce prawdopodobne, choćby ze względu na kluczowe położenie kietrzańskiego zespołu osadniczego w stosunku do Bramy Morawskiej, to jednak nie rozwiązany pozostanie problem, czy byl to czołowy ośrodek dla ludności z całego Płaskowyżu Głubczyckiego. czy tylko dla południowego pasa osadniczego, tzn. z dorzecza Troi-Cyny, lub też dla jeszcze mniejszego obszaru, np. ograniczonego do dorzecza środkowej Troi (por. Gedl 1973, s. 74).

3

   Osobnego rozpatrzenia wymaga zagadnienie nie tylko zdolności nabywczych (zasobność) poszczególnych osób czy grup ludzkich, ale również dostępności do wyrobów (rozmiarów podaży), które pozwalają nam stwierdzać istnienie wyraźniejszych różnic majątkowych.