Obraz4 (20)

"Młodzi pisarze śmiało chwytają za pióro, wydają gazety i dzienniki literackie, który* liczba jest dowodem ich gorliwych chęci, a krótka ich trwałość wykazuje małe jcszca zamiłowanie w czytaniu i brak pojęcia', jak należy wydawać pisma czasowe"⁵. Na użytek tego rodzaju przedsięwzięć dziennikarskich powstaje w gronie Brunona Kicińskiego popularna produkcja literacka nawiązująca do poetyki sentymentalistycznej⁴. Jeśi newralgiczną instytucją kulturalną pozostaje scena narodowa z jej klasycy styczną tragedią, to i tutaj dyrekcja musi iść na kompromis z żądającą dramy i dramatu mieszczą*, skiego szeroką publicznością⁷. Ujawniona tym sposobem różnorodność gustów i typfo odbioru powoduje liberalizację krytyki artystycznej*. Wyłania się nareszcie nowa geografia życia kulturalnego w Polsce, bowiem właśnie po roku 1815 "zacznie się reakcji prowincji przeciwko przewadze Polski centralnej, związana z genezą naszego romantyzmu"⁹.

Nic ulega wątpliwości, że kultura literacka późnego oświecenia w Polsce zmicm do polaryzacji, a we wskazanym okresie klasycyzm poslanisławowski¹⁰ zostaje zepchnie!) do defensywy. Na rosnącą poczylność literatury pospolitej, na procesy demokratyzacji publiczności literackiej klasycyści reagują na ogół wyrafinowaniem formalnym, hipertrofią zabiegów twórczych, mających nadać ich dziełom postać równic wzorowych, jak unikatowych przedmiotów estetycznych. "Niemoc autorcza" jest zrozumiałym skutkiem takiej postawy. Prowadzona przez nich - piórem Stanisława Kostki Potockiego oraz intelektualistów wileńskich z kręgu "Wiadomości Brukowych"¹¹ — kampania polemiczni zwracała się przeciw zjawiskom, które określano łącznym mianem romantyzmu. Kojarzono tu "mistycyzm poznawczy", przesadę uczuć i wyobraźni, dziwaczność fikcji i nie-poprawność językową niskiej literatury. Było to, wbrew całej napastliwości, stanowisko obronne; próba sprostania temu, co zagrażało oświeceniu, ale bez chęci bezstronnego i konstruktywnego przemyślenia zaistniałej sytuacji.

Na tle zachowawczych postaw wystąpienie Brodzińskiego wydaje się ostatnim świadectwem żywotności oświeceniowej refleksji o sztuce w Polsce. Za programem literatury’ narodowej kryje się twórcza rewizja panującej doktryny i potrzeba uporządkowania bieżącej produkcji poetyckiej przez nadanie jej stosownej poetyki i wysunięcie kryteriów wartości estetycznej..Obydwa cele były współmierne. Brodziński uwydatni dwoistość klasycyslycznej tradycji, rozbieżność wzorów łacińsko-francuskich i helleńsko—niemieckich. Opowiadając się za drugimi, pozostał na gruncie ponadhistoryczncgo ideału piękna, lecz odrzucił takie historycznie uwarunkowane zjawiska, jak (właściwe kulturze francuskiej) nadużycie prawideł twórczych i model heroizmu. Klasycyzm pozostał fundamentem refleksji krytyka, z tym wszelako, że klasycystyczna norma estetyczni wcielała się w rzeczywistość dziejową polskiej tradycji kulturalnej i nic wchodziła " sprzeczność z "czuciem romantycznym", czyli wrażliwością i refleksją właściwym "udoskonalonemu sercu"¹².

Brodziński nic usankcjonował bynajmniej złej literatury, ale podniósł wartość uczucia, z którego czerpała główne uzasadnienie twórczość popularna; krytyk stał się bp może mimo woli jej protektorem. Nie wszedł z pewnością w kolizję z praktyką poetycką zicmiańsko-obywalclskicgo klasycyzmu warszawskich powag, lecz jednak podważył teoretyczne fundamenty lej poezji. Jedność kultury oświeceniowej okazała się iluzją, za* absolutna prawdziwość doktryny francuskiej uległa dcmilologizacji w loku krytyk’ historycznej. Metoda historyczna, nic relatywizując ideałów piękna, odsłaniała przecie* pluralizm gustów narodowych - odrębność "ducha" poezji właściwej wspólnocie uksztal

towancj przez dzieje. Polski gusl - rozumiany jako projekcja charakteru narodowego na uniwersalny ideał estetyczny - jawił się kwestią możliwą do dyskutowania i potencjalnie sporną. Można by rzec w uproszczeniu, że Brodziński i klasycyści Królestwa Polskiego, mówiąc niezmiennie o antycznym pięknie i o tym samym charakterze narodowym, różnią się - niekiedy dość znacznie - pod względem wykładu swoich postulatów, tak iż program reformatora obejmuje szerszą skalę zjawisk literackich, ogarnia rozlcglejszy horyzont oświeceniowej estetyki i humanizmu. Prawdziwa polemika o "ducha polskiego" i o to, jakiej estetyki potrzebują Polacy, rozpocznie się wraz z wystąpieniem romantyków.

Stanowisko Brodzińskiego wobec romantyzmu było jasno określone od samego początku. "Kładzie krytyk znak równości między romantyczną koncepcją akcentującą spontaniczną kreację twórczą a apoteozą anarchizującego subiektywizmu lekceważącego uznane prawidła, i to nie tylko literackie. Zracjonalizowanie procesu twórczego jest przede wszystkim groźne dla [...] narodu, wszak osłabia wychowawczo-menlorską rolę literatury. Oto powód, dla którego wobec romantycznej koncepcji pocty-wicszcza, który chce uwydatnić w poezji swą twórczą moc i tworzyć odrębny, nowy świat - Brodziński wyraził swą dezaprobatę i zachował postawę krytyczną"¹¹. Istotnie, chociaż w bezpośrednią kolizję z romantykami wszedł Brodziński dopiero przy okazji sporów o sonety, poglądy na "tożsamy" romantyzm wyłożył już w swojej programowej rozprawie. Odtąd z trojakich względów - estetycznych, moralnych, obywatelskich - wypowiadał się przeciwko ufundowanej na transccndcntalizmic poezji nieskończoności, "poezji ludu” spokrewnionej z romantyką grozy, przeciw egzaltacji na rzecz zdrowego entuzjazmu, przeciw romantycznym ideom narodu i koncepcji historii. Orientując się niezgorzej w teorii romantyzmu, zdradzając romantyczne dyspozycje wrażliwością Brodziński znalazł się - paradoksalnie - w sytuacji oponenta wobec tego ruchu kulturalnego.

Wyjaśniliśmy już po części, dlaczego tak się stało. Krytyk wbrew skłonnościom uczucia nic akceptował w zasadzie światopoglądowych założeń romantyzmu. Jako teoretyk poezji pozostawał nieustająco w jego sąsiedztwie, jako twórca programu literatury narodowej zmuszony był z nim konkurować. Nic ulega wątpliwości, że najbardziej płodne i zasadnicze spory przełomu romantycznego toczyły się przy udziale tej postaci. Właśnie dzięki Brodzińskiemu owe spory przybrały charakter nic tylko, by tak rzec, zaczepno-odporncj rozgrywki nowego ze starym, ale również cechę twórczego dialogu konkurencyjnych programów literatury, konkurencyjnych modeli kultury, wreszcie - odmiennych typów społecznej świadomości. Podział racji był dla obu stron o tyle korzystny, że istniała możliwość obopólnej inspiracji. Romantycy mieli w Brodzińskim prekursora pod niejednym względem¹⁴, a ze swej strony postawili jego myśleniu wymogi natury dialektycznej. Pisma z ostatnich lat przed powstaniem, O krytyce, O egzaltacji i entuzjazmie noszą znamiona innej konsyluacji kulturalnej niż rozprawa O khsyczności i romantyczności....

Jaka rola przypadła w tej sytuacji klasycystom konserwatywnym ? Ich wkład intelektualny w toczące się dysputy był niemalże znikomy. Demonstrowane przez nich nieprzejednanie polemiczne świadczyło już tylko o zatracie właściwego oświeceniu etosu krytycyzmu; uporczywe powtarzanie dawno ustalonych i zużytych twierdzeń stanowiło całkiem nieefektywną technikę perswazji. Niewzruszone poczucie słuszności własnych tez towarzyszyło głębokiej irytacji widocznej w interwencjach satyrycznych, a zwłaszcza w epistolarnych inwektywach. Ta ambiwalencja arystokratycznej wyższości i niejakiej