P1030257

rodzinę (MacDonald, 1994; Gilliom, 2001). W większości pr2y. padków jest ona postrzegana jako jedyny sposób pozwalający na przeżycie oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb, w syty. acji, gdy ludzie nie mają wystarczających środków do życia_j a obowiązujące zasady zniechęcają przed ewidencjonowaniem Ig. galnej pracy (Dean i Melrose, 1996, 1997; Rowlingson i in., 1997; C.C. Williams i Windebank, 1998b). Odnosi się to szczególnie do kobiet (C.C. Williams i Windebank, 1998a). Zatem wykonywanie pracy „na czarno” stanowi kolejny, choć nielegalny, element strategii przetrwania stosowanych, aby jakoś poradzić sobie z zaistniałą sytuacją (Edin i Lein, 1996).

Nic więc dziwnego, że jeszcze mniej wiadomo na temat tego, w jakim stopniu ludzie „biedni”, aby móc związać koniec z końcem, zwracają się w kierunku nielegalnej pracy „w półświatku”. Badanie Kempson i jej zespołu (Kempson i in., 1994) obejmujące siedemdziesiąt cztery rodziny o niskich dochodach, ujawniło, ii trzy matki kradły jedzenie w sklepach, a jedna rozważała prostytucję - opisywaną w innym miejscu jako „przestępstwo typowe dla ubóstwa” (Cook, 1997: 36). Przegląd badań jakościowych prowadzonych wśród afroamerykańskiej młodzieży dorastającej w biednych dzielnicach ujawnia, iż „krojenie” (kradzież) jest „podstawową strategią przetrwania na ulicach” (Jarrett, 2003: 164). W zależności od tego, czego dotyczą, niektóre rodzaje pracy „w półświatku” są tolerowane jako nieodłączna część przetrwania w ubogich dzielnicach (Wood i Vamplew, 1999: 47). Bardziej anty--społeczne formy tego typu pracy, takie jak handel narkotykami, są mniej tolerowane, stając się często źródłem „ogromnej udręki” dla rodziców, jednak mimo wszystko stanowią one kuszącą alternatywę w sytuacji ubóstwa, szczególnie dla młodych mężczyzn (Mumford i Power, 2003: 212; Davies, 1998; Bourdieu, 1999).

Krytykowanie/odgrywanie się

W niektórych przypadkach praca „w półświatku” jest formą oporu, nazwaną w literaturze „krytykowaniem/odgiywaniem się”, która na rysunku 6.1 mieści się w kwadrancie codzienne--polityczne. Jedno z badań przeprowadzonych w biednej i podupadłej części centrum miasta pokazało, iż niektórzy młodzi mężczyźni weszli na ścieżkę kariery „anty-zatrudnienia” napędzani przez „etos, który obejmował nie tylko odrzucenie wartości konformistycznych, takich jak obowiązek pracy, ale wręcz inwersję tych wartości, do tego stopnia, że możliwość prosperowania bez uciekania się do zatrudnienia stała się wartością samą w sobie” (Craine, 1997: 147). Złość oraz rozpacz niektórych osób dotkniętych biedą może w pewnym momencie wybuchnąć, przeradząjąc się w destrukcyjne formy potencjału sprawczego skierowanego przeciwko nim samym, ich rodzinom, sąsiadom lub reszcie społeczeństwa (ATD Czwarty Świat, 1991; Davies, 1998; Furbey, 1999). (W niektórych przypadkach uzależnienie od twardych narkotyków stanowi próbę „wymazania” rozpaczy związanej z biedą (MacDonald i Marsh, 2002: 36). O ile poważne nadużywanie może się negatywnie odbić na strategicznym potencjale sprawczym, badanie narkomanów w Merseyside podkreśla ciężką pracę (czyli codzienne sprawstwo), jakiej wymaga zapewnienie sobie codziennej dawki narkotyku w szarej strefie (Buchanan i Young, 2000).

Jednakże to nie ten rodzaj działalności jest formą oporu wyróżnianą najczęściej w literaturze na temat ubóstwa. W centrum jej zainteresowania znajdują się bowiem problemy związane z pracą „na czarno”, radzeniem sobie z urzędnikami reprezentującymi instytucje opieki społecznej, a także - w mniejszym stopniu - odrzucenie negatywnej etykiety - a więc działania będące formami „codziennego oporu”. Termin „codzienny opór” został ukuty przez Jamesa C. Scotta w kontekście gospodarek chłopskich i nawiązuje on do „zwyczajnego systemu obronnego grup stosunkowo bezbronnych, obejmującego takie zachowania jak: ociąganie się, udawanie, pozorna uległość wobec życzeń innych, podkradanie, udawana ignorancja, pomówienia, podpalanie, sabotaż itd. (1985: 29). W przeciwieństwie do bardziej zinstytucjonalizowanych form oporu, te są „nieformalne”, często skryte, de facto dotyczące przeważnie raczej natychmiastowych korzyści”, zdobytych kosztem tych, którzy są zamożni, aniżeli „celów publicznych i symbolicznych” (1985: 33). Ich celem nie jest zmiana polityczna, lecz „prawie zawsze przetrwanie oraz wytrwanie” (1985: 301). Są one ożywiane przez „połączenie własnego intere-

173