P1260054

WSTĘP

W ponad tysiącletniej historii państwa i Kościoła polskiego katedry w Gnieźnie, Poznaniu, Krakowie i Wrocławiu są tej historii najbardziej wiarygodnymi świadkami. Są też tej historii najbardziej drogocenną spuścizną. Początki każdej z nich sięgają co najmniej roku 1000, jedynie historia katedry we Włocławku zaczyna się później, a jeśli chodzi ojej architekturę, to dopiero w epoce gotyckiej. Budowle te nie są jednak tylko reliktami i świadectwem przeszłości, ich trwanie jest nadal aktualne, a ta aktualność tym bardziej się potęguje, im głębiej w historii są zakotwiczone.

W historii polskich katedr epizod gotycki odegrał rolę szczególną. Wyznaczył on formę, która do dnia dzisiejszego dla kościołów katedralnych wydaje się najbardziej odpowiednia. Rozwój architektury powodujący powstanie katedry gotyckiej wprowadził formę w historii na tyle nową, że zdezaktualizowała ona dotychczasową formę romańską. Tak więc dzisiaj romańskie relikty funkcjonują wyłącznie w kryptach, bądź na zasadzie historycznej ciągłości jak w przypadku krypty św. Leonarda w katedrze krakowskiej, bądź też na zasadzie powrotu do historycznych korzeni, którego człowiek współczesny dokonał poprzez badania archeologiczne. Ekspozyqja odkrytych reliktów w spe-cjalnie na ten cel wykonanych kryptach umożliwia przeżywanie ciągłości tej historii, a w sposobie ich udostępniania przypomina średniowieczne krypty relikwiowe.

Twórcy gotyckich katedr mieli świadomość, że wprowadzona przez nich architektura daleko pełniej odpowiada funkcjonalnym i formalnym potrzebom kościoła katedralnego. Bezceremonialnie więc obeszli się z dziełami swych romańskich poprzedników. Z kolei ich nowożytni następcy potraktowali spuściznę po nich podobnie, jednak gotycka forma okazała się na tyle adekwatna dla kościoła katedralnego, że wprowadzane zmiany ograniczyły się już tylko do decorum. Nie wynikało to z pietyzmu dla gotyckiej przeszłości katedr, ile z faktu, że architektura nowożytna dla programu katedry, właśnie poza decorum, nie wniosła istotnych nowych wartości. Toteż wieki XIX i XX krytycznie ustosunkowały się do nowożytnej spuścizny i prędzej czy później powrócono do formy gotyckiej. W Krakowie, Wrocławiu i Włocławku ten powrót nastąpił jeszcze w XIX wieku. W działaniach konserwatorskich przywracających tym katedrom formę gotycką duch XIX-wiecznego historyzmu objawił się bodaj najpełniej.

Pozostałe dwie katedry, w Gnieźnie i Poznaniu, w nowożytnej obudowie dotrwały aż do 1945 roku. Zniszczenie w wyniku działań wojennych nie spowodowało odbudowy w formach, które do tego cza-

1. Poznań. Widok miasta w: G. Braun i F. Hogenberg, „Cmtates orbis terrarum’

7