P211009 36[01]

IM.ll. Ozdoby herbu bcrz istotnego mtumnia twtśUty&mgp*^W/ bi urymaeta, pojawiające się od XV w. 84 u> postacie akgttrytZM H nicrifci) podtrzymujące wcz(, klejnot lub koronę. W Painet aż do nakitoh stosowane były tylko dla herbu królewskiego, etanem miejskich, ni»

szlacheckich;

b)    pliucze i namioty barwne, tzw. paludamcnta, tylko w nowszej ItoUfu i tylko dla herbów królewskich i książęcych;

c)    dewizy herbowe na wstęgach pod tarczą, znane w XV w_n dc upowszechnione w XVIII i XIX w. Niektóre, w związku z zanikiem okrzyku bojowego, przeszły na dewizy herbowe, inne zanikły. Ich analogią jest pobb proklama (dewizy w Polsce nie byty stosowane, dopiero w XIX w. wprowadził je snobizm heraldyczny).

15.6. Zawołania i nazwy herbów

15.6.1. Zawołanie, czyli proklama (proclamatio), jest istotnym elementem herbu polskiego. Jest to znamię słuchowe, którego jest pozbawiony herb zachodnioeuropejski, zadowalający się jedynie znamieniem wzrokowym. Doić odległe analogie, w postaci okrzyku bojowego, znajduje się jedynie we Francji i na Węgrzech. Stąd też zawołanie jest specyfiką heraldyki polskiej. Badania nad zawołaniami są z punktu widzenia interesu naukowego nawet ważniejsze niż nad herbami polskimi, gdyż przynoszą materiał obfitszy i pełniejszy do poznania ustroju pierwotnego społeczeństwa polskiego, stanowiąc cenne źródło, niestety mało wykorzystywane.

Zawołanie jest równocześnie nazwą rodową (genealogiczną), nie pozostającą najczęściej w żadnym związku z wyobrażeniem herbowym, ale używane zawsze razem z nim. Są więc one równoległe do herbów, przy czym cechuje je przewaga nad osobnymi nazwami herbów, jeżeli one istnieją. Niemniej należy pamiętać, iż jeden ród mógł posługiwać się kilkoma zawołaniami, wytwarzanymi w miarę powstawania węższych grup rodowych i wówczas jeden herb, wspólny dla całego rodu, będzie miał różne zawołania dla owych węższych części rodu.

Potrzeba tworzenia wspólnego zawołania rodu, pełniącego równoczełae funkcję nazwy rodu, była wywołana istnieniem wiele instytucji prawno--społtcznycfa, jak np. wadiów sądowych (tj. zakładów podejmowanych solidarnie pomiędzy różnymi rodami). Sama nazwa — zawołanie, proclamatio — wskazuje, że była używana do zwoływania rodu lub też później ludności zależnej cd członków rodu, a również dla celów wojskowych. Niemniej obserwowaaj w źródłach proces tworzenia się zawołań nie upoważnia do zbyt pochopno^ cofania ich metryki, chociaż niektóre, np. Awdańców, istniały już być ma w X XI w., wyprzedzając powstanie herbu, ale niektóre niewątpliwie powstawały razem z herbami. Początkowo bowiem do ustalenia przynależność rodowej rycerzy wystarczały typowe dla rodu imiona zarówno słowiańskie, jń

> jśhifttłt chmkijMlffck IMfkn* ckUmm m np> w4ww» Aatto ook imion przez kobiety, obca imięraty* rytmswa, tbęi mtśeymemeim matów do kanyWM z pnw tycmtwft, wywufat; ywafc» mamkadkam tię rodu, i do ityo oadmio N< owImk. O mobdi zmkut / aumuma rodowym mówią ich formy iftytow, a wiąc kh śwaaf nuwiówŁ przymiotnikowe oraz formy paramuciar » IkAk paąaópnom Mb amapct l$4i. Zawołania ze wzglftk aa wag( id Beki ae mz* w wzgfoóa a* genezę, budzą u historyków potrzebę ich < syfikowutu (I* Ma XV * w źródłach pojawia się 189 zawołań; spośród których lló pat identyczne z nazwami herbów, ale 73 zawołania nie mają odniesienia w nazwach hohó», przy czym należy pamiętać, że zawołania znamy jedynie db 144 barków (na 274 herby pojawiające się do końca XV w.). Przyjmujemy klasyfikację zawołań zaproponowaną przez Władysława Semkowicza, dokonując jednak nieodzownych modyfikacji, wynikających z lepszego rozeznania średniowiecznej heraldyki polskiej. Chociaż niektóre zawołania nie dają się sklasyfikować, wyróżniamy cztery wyraźne ich grupy. Jednakże należy pamiętać, że już odczytywanie treści — a tym samym etymologii — wiciu zawołań nie jest jednoznaczne i każda klasyfikacja jest obciążona subiektywnymi wyborami. Ponadto 3t (19,76%) zawołań jest niejasne i nie zostiło sklasyfikowane.

15.6.2.1.    Zawołania osobowe, najliczniejsze, bo około 54,06%, zostały zaczerpnięte z nazewnictwa używanego przez wybitnych członków rodu. następnie dziedziczone już przez cały ród. Mogą one być:

a)    imionowc, czerpane z indywidualnych imion wybitnych członków rodu, np. Amadeje od Amadeja (Amadeusza) czy Gierałtowic od Gerarda;

b)    przezwiskowe, używane pierwotnie albo na określenie wybitnego członka rodu, albo na określenie całego rodu. Wiążą się one bądź z cechami fizycznymi (Taczała od właściwości chodu), bądź z cechami umysłowymi (Mądrostka — raczej niepochlebne — mały rozumek) albo też z cechami moralnymi (Pirzchala od pirzchać, gniewać tię).

15.6.2.2.    Zawołania topograficzne (9,88%) wywodzą się od nazewnictwa miejscowego, wskazując, gdzie należy szukać gniazda rodu. Mogą one wiązać się z nazwą:

a)    grodu (np. Opole),

b)    wsi gniazdowych (np. Bogoryja), przy czym wyróżnia się topoaemawyka niemiecka (np. Bibersztyn),

c)    wód (np. Natęcze — jezioro, Srzeniawa — rzeka)

15.6.2.3.    Zawołania obrazowe (8,33%) wywodzące sic od nazw przedmiotów umieszczonych w godle herbowym (np. Korab, Kiczka, Lotka.) lob w McmociK (np. Lis, Połkoza — Połkozic).

15.6.2.4.    Zawołania okrzyki bojowe (dewizy i hasła.) nidkzoe, bo stanowiące zaledwie 6,76%, wyrażają w jednym słowie lub w para wezwanie, przysłowie lub ideał moralny. Często mają one charakter okrzyku bojawego (np Pa trzy aa gałąź, Biją w łeb, Na pole), wyrażają wzywanie rodu da jakiegoś grodu (Do Liwa. Do Lęga), oraz mają charakter symboliczny (Swieboda. Owmi