P3100013

122 Polityczne i makroekonomiczne uwarunkowania.

małności wyjazdowych liczba wyjazdów do tego kraju wzrosła z 290 tys I do U min (1977).

3. W 1975 roku władze PRL podpisały Akt końcowy KBWE w Helsin-| kach, który zobowiązy wał między innymi do umożliwiania kontaktów międzyludzkich, łączenia rodzin itp. Zdaniem Stoli (2001), z tym właśnie wydarzeniem (dodatkowo miały miejsce uzgodnienia z RFN na temat łączenia rodzin) należy łączyć coraz mniejszą restrykcyjność władz: w 1976 roku zanotowano najniższy odsetek odmów wydania zgody na wyjazd zagranicę (7,8%).

Fakt rosnącej dynamiki wyjazdów do krajów kapitalistycznych można w iązać z przemyślaną polityką władz i ogólnym klimatem społeczno-ekonomicznym („przesunięcie na Zachód”)- W okresie tym utrwaliła się także zdecydowana dominacja wyjazdów czasowych (liczba klasycznych wyjazdów emigracyjnych utrzymywała się na względnie stałym poziomie). Bardzo dużą rolę odgrywały nastroje społeczne wiążące się z uwarunkowaniami ekonomicznymi, co odzwierciedlają dane na temat podań o zgodę na wyjazd na Zachód, których liczba wzrosła z 250 tys. w 1970 do 800 tys. w roku 1980 (z czego 80% zgodę tę uzyskało!).

Obok czynnika politycznego bardzo istotne znaczenie miały kwestie instytucjonalne. zwłaszcza zaś fakt, że w krajach Europy Środkowo-Wschodniej nie istniał wolny rynek. Potencjalni migranci funkcjonowali w gospodarce niedoboru cechującej wszystkie kraje bloku, ale niedobory te nie miały symetrycznego charakteru. Wyjazdy zagraniczne stanowiły dobą okazję zaopatrywania się w poszukiwane towary. Drobny handel mógł rozwijać się szczególnie intensywnie w gospodarce typu socjalistycznego przy niskich kosztach wyjazdu (współfinansowanych przez państwo), a jednocześnie niskim poziomie dochodów, które można było skutecznie podnieść dzięki nawet dorywczym wyjazdom zagranicznym. Źródłem zarobku byt także proceder wymiany walut. Sprzyjały temu sztuczne i skomplikowane kursy wymiany oraz powszechność tzw. eksportu wewnętrznego, czyli wewnętrznego obrotu towarowego za waluty wymienialne. W praktyce, sklepy takie jak Baltona czy Pewex stanowiły często podstawowe źródło zaopatrzenia ludności w wiele produktów, a w dłuższej perspektywie sprzyjały wykształceniu się gospodarski dwuwalutowej. Powszechność obrotu walutowego wpływała na skalę mobilności zagranicznej. W końcu dekady skala

6. Uwarunkowania migracji z perspektywy kraju wysyłającego

123

wyjazdów zagranicznych była już bardzo duża: w 1976 roku za granicę wyjechało ponad 10 min osób (11 razy więcej niż w 1970), w tym niemal 7 min doNRD(Latuch 1985).

Tendencje te pogłębiły się w latach 80. Dodatkowo, w okresie tym dla sporej części społeczeństwa stało się jasne, że kryzys polityczny i ekonomiczny przybiera dramatyczne rozmiary. Czasowe zamknięcie granic ze względu na wprowadzenie stanu wojennego jedynie zwiększyło potencjał migracyjny, bowiem wzrastało poczucie bezsilności i nieufności względem systemu. Na czynniki o charakterze politycznym nałożyły się czynniki stricte ekonomiczne: wzrost czamoiynkowego kursu dolara, co zwiększało i tak już bardzo wysoki poziom opłacalności wyjazdów zarobkowych; dynamiczny rozwój „eksportu wewnętrznego” i powszechna dwuwalutowość; niedobory podstawowych towarów; „galopująca” inflacja (w końcu lat 80.) zmniejszająca i tak niskie dochody realne ludności. W momencie zniesienia barier będących konsekwencją stanu wojennego istniał więc potężny potencjał, który zaowocował niemalże eksplozjąmobilności. Wspominano już o zmianach w polityce migracyjnej, które nastąpiły w 1980 roku. W roku 1984 zasady wydawania paszportów zostały jeszcze bardziej uproszczone i w konsekw encji paszporty trafiły do około 3,2 min osób. Kolejne ułatwienia nastąpiły w 1988 roku, kiedy oficjalnie proklamowano nową liberalną politykę paszportową¹³. W tym kontekście dane statystyczne nie powinny zaskakiwać: w 1984 roku zanotowano 588 tys. wyjazdów na Zachód, w 1985 1,1 min, w 1988 2,8 min a prawdziwą eksplozję przyniósł rok 1989, kiedy za granicę wyjechało 19 min osób (Stola 2001). Dynamikę zjawiska obrazuje rysunek 7.

¹⁵ Pierwsze propozycje liberalizacji polityki paszportowej pojawiły się na posiedzeniu Rady Ministrów już w lipcu 1988 roku w kontekście skłonienia do powrotu osób przebywających na emigracji. W końcu listopada 1988 roku Jerzy Urban w czasie konferencji prasowej ogłosił, że rząd przygotowuje projekt rozporządzenia umożliwiającego otrzymanie wieloletniego paszportu bez konieczności oddawania go w depozyt milicji. Potwierdził to premier Rakowski w telewizyjnym wystąpieniu z 10 grudnia 1988. Powiadomił on. że przyjęte zostało rozporządzenie, przewidujące funkcjonowanie jednego paszportu na wszystkie kraje świata otrzymywanego na 2,5 lub 10 lat, który mógłby być przechowywany w domu (wcześniej ułatwienie to dotyczyło jedynie paszportów do tzw. Krajów Demokracji Ludowej). Rozporządzenie weszło w życie I stycznia 1989 roku.