P1130684 resize

niewątpliwie powojenne badaniu kurhanów w Łękach Małych, woj. poznańskie, i w Szczepankowicach, woj. wrocławskie, a takie osady w Janowicach i całkiem niedawno rozległego cmentarzyska płaskiego w Tomicach, woj. wrocławskie. Rezultaty tych badań opublikowano, a całość znanych iródeł została zebrana w pierwszym monograficznym ujęciu omawianej kultury w Polsce (W. Sarnowska 1969, 1975). Mimo niewątpliwego postępu w studiach nad kulturą unietycką w naszym kraju szereg podstawowych, związanych z nią spraw, jak chociażby kwestia samej definicji, a tym samym terytorialnego zasięgu nie zostało dotąd w sposób jednoznaczny rozwiązanych. Szereg badaczy, biorąc najwidoczniej za punkt wyjścia przy określaniu przynależności kulturowej wyroby metalowe typu unietyckicgo, włącza do niej także inne jednostki podziału taksonomicznego, które dla części autorów są już odrębnymi kulturami. Chodzi tu mianowicie o tzw. kultury grobsko-śmiardowską i iwieńską. Kontrowersyjne sądy wypowiada się również na temat tzw. grupy marszowickiej, zaliczając ją do schyłkowej fazy kultury ceramiki sznurowej (W. Sarnowska 1969), bądź też (ostatnio) do najstarszego horyzontu kultury unietyckiej (W. Wojciechowski 1967). Słabą stroną dotychczasowych studiów nad kulturą unietycką w Polsce było pomijanie jej wewnętrznej periodyzacji, chociażby w oparciu o schematy chronologiczne wypracowane dla terenów sąsiednich. Dlatego też w niniejszym rozdziale stosunkowo więcej miejsca niż przy omawianiu innych kultur poświęcamy podziałowi na etapy rozwojowe i fazy chronologiczne bazując na periodyzacji morawskiej i czeskiej. Wychodzimy bowiem z założenia, że materiały kultury unietyckiej z terenu Polski nie różnią się w sposób zasadniczy od znalezisk tej kultury z wymienionych wyżej obszarów. Do obszaru zaś występowania kultury unietyckiej w Polsce zaliczamy tylko te tereny, na których znalezione zostały zwarte zespoły grobowe i osadowe, zawierające typową dla niej ceramikę, a więc Śląsk, południową Wielkopolską i część Ziemi Lubuskiej. Na północy granica jej dochodzi do ujścia Warty do Odry i okolic Poznania, na wschodzie zaś przebiega wzdłuż Prosny (ryc. 12). Unietyckie wyroby metalowe nie mogą stanowić kryterium wyznaczania zasięgu kultury unietyckiej z racji ich interregionalnego charakteru. Znajdowane są bowiem na dużych obszarach Europy, gdzie nie ma innych śladów kultury unietyckiej. Rzecz jasna istnieje pewna, dość szeroka strefa oddziaływania kultury unietyckiej. W Polsce obejmuje ona, jak zobaczymy, całą północno-zachodnią część kraju z występującymi tam odrębnymi kulturami. Mówimy zatem o kręgu kultury unietyckiej, do którego zaliczamy zarówno samą kulturę unietycką, jak też kultury podlegające wyraźnie jej wpływowi.

W rozwoju kultury unietyckiej w Polsce możemy wyróżnić 3 okresy: starszy, środkowy i późny różniące się między sobą, jak zobaczymy dalej, szeregiem istotnych cech. Istniał, być może, czwarty, schyłkowy okres, ale na razie brak jeszcze możliwości jego wydzielenia. Oprócz głównych okresów lub etapów da się wyodrębnić na podstawie analizy stylistycznej ceramiki pewne fazy chronologiczne. Mimo swego roboczego charakteru ten ostatni podział jest bardzo ważnym instrumentem w śledzeniu narastających zmian w obrębie kultury unietyckiej, a także w stopniowym powiększaniu się jej zasięgu terytorialnego.

STARSZY OKRES ROZWOJU

Faza I (prolounietycka)

Najstarsze znaleziska o cechach protounielyckich, dające się zaliczyć do fazy pierwszej, znane są z Dolnego Śląska, a więc z obszaru sąsiadującego z morawskim i środkowo-wschodnio-czeskim zgrupowaniem najstarszego osadnictwa tej kultury. Dolny Śląsk znajduje się niejako na osi rozprzestrzeniania się najstarszych elementów kultury unietyckiej z południowego wschodu w kierunku północno-zachodnim. Osobną enklawę znalezisk o cechach wczesnounietyckich stanowią Kujawy, dokąd jeszcze w eneolicie dochodziły wpływy kultur naddu-najskich, których ludność osiedlała się w swej masie na południu Polski (np. kultura ceramiki promienistej).

Z problemem najstarszej fazy kultury unietyckiej na Śląsku wiąże sife sprawa tzw. grupy marszowickiej. Grupę tę, jak już wspomniano wyżej, uznaje się w polskiej literaturze archeologicznej dość powszechnie (z małymi wyjątkami) za reprezentatywną dla schyłkowej fazy kultury ceramiki sznurowej, jakkolwiek widzi się w niej czasami zalążki kultury unietyckiej. Otóż podstawą do wyróżnienia tej grupy było nie tyle samo cmentarzysko w Marszowicach, woj. wrocławskie (jak sugerować się zdaje jej nazwa), ile zestawienie rysunków zabytków wykonane jeszcze w roku 1916 przez Hansa Segera (H. Seger 1916, s. 69, ryc. 258-277). Umieszczono w nim naczynia późnej fazy kultury ceramiki sznurowej oraz formy starszego okresu kultury unietyękiej z różnych miejscowości Śląska, w tym także z Marszowic. Cała ta ceramika została określona przez Segera jako „naczynia typu marszowickiego”. Bliższa analiza zestawionej przez H. Segera ceramiki pozwala nie tylko na oddzielenie naczyń sznurowych od pozostałych, ale także na dokonanie podziału czasowego wśród form o cechach unie-tyckich. Jest to możliwe dzięki temu, że posiadają one ścisłe odpowiedniki typologiczne wśród materiałów czeskich i morawskich, dla których, jak wiemy, przeprowadzono bardzo dokładną wewnętrzną klasyfikację chrono-