PC190014

0    rożnym czasie trwania i różnym mechanizmie. Procesy te można po. dzielić na trzy grupy: adaptacyjne, adaptabilne i adiustacyjne (Strzałko

1    wsp. 1976). Procesy adaptacyjne, jak wspomniano, dotyczą materiału genetycznego i ich wyniku nie można zmienić w trakcie życia osobniczego; procesy adaptabilne przebiegają w czasie formowania się organizmu w ten sposób, że ich rezultat, jakim jest konkretne wyrażenie cechy na skutek interakcji pomiędzy wyposażeniem dziedzicznym a oddziaływa, niem czynników środowiska, zostaje utrwalony na czas życia osobniczego. Natomiast procesy adiustacyjne regulują odwracalnie natężenie już ukształtowanych cech w zależności od chwilowych stanów organizmu.

Wolański (1983b) podkreśla, że pierwszą odpowiedzią organizmu na bodziec jest reakcja. Istota reakcji polega na tym, że krótkotrwałej zmianie podlega sam organizm (tab. 1).

rab. I. Mechanizmy utrzymania równowagi między populacją lub organizmem a środowiskiem zewnętrznym (wg Wolanskiego)

Bodźce 1 środowiskowe	Odpowiedź onanizmu	Mechanizm	Przykłady
Jednorazowy bodziec krótkotrwałowy	krótkotrwałe zmiany obronne łub mobilizacja organizmu do 1 przetrwania	reakcja	odruchowe działania obronne, zmiany częstości tętna i oddechów, reakcje immunologiczne, reakcje emocjonalne
1 Dłużej trwające po-| wtarzające się bodźce o umiarkowanym nasileniu	morfofimkcjonalne zmiany odwracalne	adiustacja	aklimatyzacja, zahartowanie, zmiany behawioru, przerost roboczy komórek mięśniowych, zwiększenie masy komórek tłuszczowych
Długotrwałe silne bodźce	morfologiczne zmiany nieodwracalne	przystosowanie (plastyczne)	zmiany budowy kości, przyrost liczby komórek, zmiana charakteru - skutki w ontogenezie
Bardzo rzadko występujące bodźce stanowiące o przeżyciu	niemożność przeżycia, zgon	adaptacja (genetyczna)	selekcja, zgon osobników nieprzystosowanych, przeżycie stosowanych -skutki w filogenezie

Odpowiedzią organizmu o bardziej „zaawansowanym” stopniu jest adiustacja. Adiustacją nazywamy morfologiczne lub funkcjonalne trwałe zmiany organizmu — zmiany, które są jednak odwracalne. Adiustacją jest aklimatyzacja polegająca np. na wzroście liczby czerwonych ciałek krwi, pojemności życiowej płuc itp. w wyniku dłuższego pobytu w górach. Adiustacją będzie także wynik hartowania na chłód zmieniający wielkość progową reakcji na oziębienie ciała (Wolański 1983b).

To, jaki skutek wywrze działanie jakiegoś bodźca środowiskowego na organizm żywy, zależy nie tylko od charakteru i siły oraz czasu trwania tego bodźca, lecz w nie mniejszym stopniu od wrażliwości organizmu na dany czynnik. Wrażliwość na czynniki środowiskowe zwykliśmy nazywać ekosensytywnością, a fakt braku odpowiedzi na pewien bodziec - tolerancją organizmu (Wolański 1983b).

Elementy środowiska składają się z takich, które wchodzą w skład organizmu jako materiały budulcowe lub energetyczne oraz takich, które oddziałując na organizm nie wchodzą w skład jego tkanek. Obie grupy powodują jednak modyfikacje rozwoju w ten sposób, że organizm

0    identycznym zestawie genów rozwijałby się inaczej przy innym zestawie czynników środowiskowych. W tym sensie czynniki środowiskowe, zależne od źródeł ich pochodzenia, dzielimy na modyfikatory naturalne

1    kulturowe (Wolański 1983a).

Zasadnicze grupy elementów środowiska zewnętrznego są następujące (Wolański 1983a):

1)    Elementy biogeograficzne (modyfikatory naturalne):

a)    fauna i flora otoczenia,

b)    zasoby mineralne i wodne w otoczeniu oraz skład powietrza,

c)    klimat,

d)    ukształtowanie terenu,

e)    radiacje oraz pole elektryczne i magnetyczne,

f)    siła grawitacji i przyśpieszeń,

g)    inne, także nieznane dotychczas elementy.

2)    Elementy społeczno-ekonomiczne (modyfikatory kulturowe):

a)    wysokość dochodów (zamożność),

b)    poziom wykształcenia oraz kultury rodziców,

c)    wielkość i charakter środowiska społecznego,

d)    tradycje i zwyczaje społeczne.

Wymienione powyżej elementy środowiskowe rozpatrujemy zwykle badając ich wpływ na organizm jako pewnych zespołów czynników ekologicznych. Na przykład określone zespoły tworzą czynniki żywieniowe

49