P1170407 (2)

78 Jo ii Dgbromsfci

rych czyniono przecież kryterium klasyfikacyjne dla całego regionu. I Z IV okresu pochodzi stosunkowo mało brązów, co częściowo możnąj | wytłumaczyć krótszym trwaniem tej fazy ze względu na występowanie^ I okresu sub-111. Tłumaczenie to jednak nie wystarcza. Tak w kręgu nordyjskim, jak i w łużyckim cyklu kulturowym właśnie V okres jest czasem wielkiego rozkwitu produkcji metalurgicznej i uważa się go za fazę ogólnego ekonomicznego rozkwitu (M. Stenberger 1977, s. 194; K. Kristiansen 1978. s. 178 n.; B. Gediga 1982, s. 122). Przyrost skarbów zaznacza się najwyraźniej na wschodnim Pomorzu (V. Furmanek, I Horst 1982. mapa 6). przy czym są to skarby obfite. W tym samym czasiej podobnie jak na terenach północnych, pojawiają się tu liczne skarby przedmiotów złotych (V. Furmanek, F. Horst 1982, s. 14 n., mapa 9), a złote bransolety wytwarzane są zapewne także i na Pomorzu (E. Sprockhoff 1956.1.1. s. 181 n., t.11. mapa 37). Sporadycznie występują też cenne przedmioty żelazne (Z. Bukowski 1981, s. 349 n.; V. Furmanek, F. Horst 1982. s. 24. mapa 10). Dla tego okresu przyjmuje się wiele zmian społecznych (V. Furmanek. F. Horst 1982. s. 26 n.). co tu pominiemyjfl Głównym szlakiem napływu brązów jest Odra, natomiast rola szlaku nadwiślańskiego jest obecnie mała. Docierające na Pomorze formy południowe są niekiedy odtwarzane lokalnie, podobnie jak i na obszarach nordyjskich (H. Th ranę 1975. s. 48 n., ryc. 119 120; J. Fogel 1979,. s. 61 n.; M. Gedl 1984, s. 27 n.). Wśród tych form południowych występują także okazy luksusowe, jak np. hełm ze Szczecina-Zdrójów (J. Fogel 1981. s. 149 n.)_ Szlakiem odrzańskim wędrowały wytwory z ziem polskich, także docierające daleko ku północy (H. Thrane 1975, ryc. 46; M. Gedl 1984, tabl. 21A). Importy z kręgu nordyjskiego (w szerokim rozumieniu tego słowa) skupiają się na zachodnim Pomorzu (H. Thrane 1975, ryc. 128). dając asumpt do powstania niektórych form miejscowych, jak np. mieczy, noży, guzków (J. Kostrzewski 1958, s. 84 n.; J. Fogel 1979; s. 35 n.; M. Gedl 1984, s. 44 n.). Formy nordyjskie były też reprodukowane na Pomorzu, np. miecze z kolcem do rękojeści, fibule płytowe czy groty CE. Sprockhoff 1937, mapa 16; H. Thrane 1975, ryc. 30; K. W. Struve 1979, tabl. 46).

Nie importy jednak decydują o ogólnym charakterze pomorskiej metalurgii. Jest ona obecnie wyraźnie ukształtowana przez oddziaływa; nia łużyckie oraz wytwory miejscowe. Te oddziaływania łużyckie obejmują całe Pomorze, wbrew sugestiom E. Sprockhoffa (1956, t. I, | 282) o różnicach w zestawie form znad morza i z głębi lądu. Stwierdził można tylko, iż łużyckie siekierki z tulejką na zachodnim Po mórz* występują rzadko, a dominują tam formy wywodzące się znad środkową Łaby CK. W. Struve 1979, tabl. 53). Na Pomorzu powstają też lokaj odmiany form łużyckich (J. Kostrzewski 1958, s. 151). Charakterystyc

Ryc. 3. Lubiana, woj. Gdańsk. Skarb bransolet nerkowatych. Wg L. J. Luki

łużyckie szpile, naszyjniki, bransolety, sierpy i inne przedmioty (J. Kostrzewski 1958, s. 73 n ) występują licznie i niewątpliwie są dalej odtwarzane na miejscu.

O produkcji lokalnej świadczą formy odlewnicze, narzędzia, a także skarby złomu, w tym znany skarb z Kopaniewa (J. Kostrzewski 1958, s. 89 n.; W. Hensel 1973, ryc. 182). Z tą wytwórczością wiążą się zapewne także kanelurowane kamienie, łączące omawiany region z terenami nordyjskimi (F. Horst 1981, s. 40 n., ryc. 9). Najistotniejszych danych dostarcza tu jednak analiza typologiczna. O genezie niektórych form miejscowych była już mowa, zresztą ogólnie ich pochodzenie jest bardzo zróżnicowane (J. Kostrzewski 1958, s. 78 n.; M. Gedl 1981, s. 50 n.; 1984. s. 27 n.). Działające wcześniej dwa centra metalurgiczne są w IV okresie słabo widoczne, natomiast bardzo wyraźnie zaznaczają się w V okresie, znacznie zwiększając asortyment wytworów, a także zasięg oddziaływania, przy czym owe zasięgi wyraźnie się krzyżują (E. Sprockhoff1956,1.1, s. 277 n.; t. II, mapy 50 i 51). Podział E. Sprockhoffa wydąje się jednak zbyt schematyczny, gdyż wiele form lokalnych (naszyjniki, zawieszki, guzy, brzytwy) występuje niemal wyłącznie na środkowym Pomorzu (E. Sprockhoff 1956, t. II, mapy 24 i 26; J. Dąbrowski 1968, mapa 10; M. Gedl 1981, tabl. 24), skąd znamy też formy odlewnicze. Ośrodek działający na wschodnim Pomorzu z całą pewnością nie ustępuje już u schyłku epoki brązu centrum nadodrzańskiemu. Na całym więc terenie Pomorza produkuje się skomplikowane i ozdobne przedmioty (ryc. 3). co chyba jest powtórzeniem sytuacji powstałej już podczas 111 okresu epoki brązu. Zestaw odtwarzanych bądź wytwarzanych samodzielnie form jest już bardzo bogaty, obejmując wszelkie rodzaje (nie typy) wytwarzanych