rozdział3
4

konotacji, ale zachowujące dawną strukturę osobowości pojęcie „dogmatyzmu”²². Oba rozwiązania są poprawne, aczkolwiek każde pociąga za sobą inne następstwa dla sposobu systematyzowania wiedzy teoretycznej. I jedno, i drugie w gruncie rzeczy świadczy o zmianie teoretycznego pojmowania zjawisk z danej dziedziny.

Doniosłość poznawcza pojęć syndromatycznych sprawia, iż w każdym przypadku definiowania wprowadzonego pojęcia należy sobie wyraźnie uprzytomnić, jakiego rodzaju jest ta definicja, a następnie wydzieliwszy (jeśli to jest możliwe czy celowe) konstytutywny zbiór cech, warto zastanowić się nad tym, co jeszcze - w kategoriach ogólnych czy statystycznych - można o jego desygnatach powiedzieć. Uważny namysł nad treścią pojęć - zarówno tych, które należą do języka naszej nauki, jak też nawet pojęć obiegowych — stać się może nieoczekiwanie bogatym źródłem hipotez, a nawet względnie porządnie uzasadnionej wiedzy teoretycznej o zjawiskach społecznych.

9. Zmienne jakościowe i ilościowe

Pojęcia, których przykłady rozważaliśmy wyżej, z niewielkimi wyjątkami należały do jednej w zasadzie kategorii — denotowały mniej lub więcej jednoznacznie wyróżnione klasy zjawisk czy przedmiotów, to znaczy dostarczały sposobów odróżniania, który z pewnej kategorii przedmiotów należy, a który nie należy do zakresu danej nazwy. Czasem jednak definicja pojęcia skonstruowana jest w ten sposób, że określa jedynie, pod jakim względem analizujemy określone przedmioty oraz jakie relacje między nimi mogą zachodzić, kiedy te przedmioty rozpatrujemy pod danym względem. Kiedy fizyk definiuje pojęcie „prędkości” lub „masy” albo socjolog pojęcie „postawy wobec służby wojskowej” lub „integracji grupowej”, to tego rodzaju pojęcie cechy zmiennej (dalej będę mówił krócej o zmiennych) określa jedynie, pod jakim względem interesują nas analizowane przedmioty, specyfikując ich możliwe własności, stany lub zdarzenia, Którym podlegają, a ponadto jakie typy relacji będziemy uwzględniać między przedmiotami rozpatrywanymi pod danym względem. Masa ciat różnić się może wielkością. Grupy możemy porządkować ze względu na stopień ich integracji. Relacje te w jakiś .sposób porządkują zakres przedmiotów rozpatrywanych z punktu widzenia danej zmiennej i przypisują różne przedmioty różnym punktom czy przedziałom tej zmiennej. Punkty czy przedziały wyróżnione na takiej zmiennej nazywamy wartościami tej zmiennej. Przedziały takie czy punkty zmiennej wyróżniają pewne podklasy odpowiednich przedmiotów: na przykład punkt +5° na skali temperatury wyróżnia zbiór przedmiotów mających +5°, punkt „głęboka religijność” na skali religijności wyróżnia ogół ludzi głęboko religijnych itd.

Zmienne mają swój zakres stosowalności, tj. dziedzinę, do której wolno je z sensem stosować. Czasem informacje o zakresie stosowalności pojęcia zawarte są explicite w samej jego treści: na przykład wiemy, że z punktu widzenia stopnia „integracji grupowej” wolno rozpatrywać tylko twory zwane „grupami”. Kiedy indziej wiedza o tym jest zawarta implicite w treści pojęcia. Wiemy, iż możemy rozpatrywać wszystkich obywateli

" Por. M. Rokeach, The O pen and C/osed Mind. Incestigations ituo ihc Naturę oj Helief Systems and Personality Systems, New York 1960.

jakiegoś kraju pod względem ich „postawy wobec służby wojskowej”, nie ma sensu natomiast rozpatrywanie pod tym względem stołów czy pór roku, gdyż postawa jest to cecha ex definitione ludzka. W innych wreszcie przypadkach wiedza o dziedzinie zastosowań danej zmiennej bywa określana osobno w strukturze danej nauki, jako komentarz do jej pojęć.

Pojęcia oznaczające zmienne mogą być pojęciami ilościowymi -- większość pojęć fizyki należy do tej kategorii. Mogą też mieć charakter zmiennych jakościowych, tj. takich iż - mówiąc na razie wstępnie - pytanie o intensywność danej cechy w różnych przypadkach jej występowania nie jest sensowne. Pojęcie „gatunku biologicznego” czy „pierwiastka chemicznego” to przykłady cech zmiennych o charakterze jakościowym (nb. będących abstrakcjami wysokiego rzędu). „Gusty artystyczne”, „upodobania literackie” - to przykłady cech zmiennych o charakterze jakościowym w naukach o kulturze. „Struktura społeczna” czy „typ władzy” to przykłady innych terminów nauk społecznych, oznaczających zmienne o charakterze jakościowym.

Jak już pisałem, w ramach zakresu stosowalności każdej zmiennej (tj. sfery zjawisk i przedmiotów, które wolno rozpatrywać pod określonym przez nią względem) wyodrębniać możemy skończoną lub nieskończoną liczbę klas różniących się ilościowo, stopniem intensywności danej zmiennej, bądź jakościowo jej odmiennym charakterem, a więc mówiąc ogólniej - różniących się wartością danej zmiennej. Wartości jakiejś zmiennej to tyle, co klasy zdarzeń czy własności stanowiące jakościowo lub ilościowo różne odmiany nadrzędnie wobec nich pojmowanej cechy zmiennej. Dla zmiennej „postawa wobec służby wojskowej” wyodrębnić możemy trzy zasadnicze wartości: postawa życzliwa, obojętna, niechętna. Na skali „bogactwa” możemy uwzględnić tyle stopni, ile umożliwia nam system monetarny danego kraju. Grupy możemy dzielić na silnie, średnio i słabo zintegrowane. W ramach zmiennej „główne upodobania literackie” wyodrębniamy na przykład upodobania do powieści, do poezji, do dramatu i zupełny brak jakichkolwiek upodobań w tej dziedzinie. Zmienne określają więc pod jakim względem rozpatrujemy pewne przedmioty oraz charakteryzują reguły klasyfikacji, porządkowania przedmiotów i zjawisk rozpatrywanych pod danym względem. Różnice stopnia natężenia danej cechy ilościowej czy różnice odmian danej zmiennej jakościowej stanowią różne kryteria uporządkowania przedmiotów, zdarzeń czy własności podpadających pod zmienną. Ze względu na moc tego uporządkowania wyróżniamy²⁵ następujące cztery typy zmiennych:

1. Kategoria pierwsza to zmienne nominalne (tj. mierzone za pomocą skal nominalnych). Zmienne te dostarczają dość słabych reguł porządkowania swych zakresów - pozwalają stwierdzić, które przedmioty są pod danym względem równe (bardziej poprawnie byłoby tu mówić, iż są pod danym względem jednakowe), a które różne. Zmienne nominalne pozwalają ustalić relacje równości bądź różności dla dowolnej pary przedmiotów porządkowanych za ich pomocą, nie pozwalają natomiast stwierdzić, że któryś przedmiot ma daną cechę w wyższym stopniu niż inny. Czytelnik bez trudu zidentyfikuje je jako omawiane wyżej zmienne jakościowe, i tym też terminem będziemy je określać w dalszych rozważaniach, w odróżnieniu od kilku wyróżnionych niżej rodzajów zmicn-

S. S. Slcvens, Mailicmaiics. Mcasnrcmcni, and Pweliophysics. w: Handhaak of E.xpaimanta! Psychaloyy, S. S. Stevcns (wyd.). New York 1951.