S5006356

naczyń ..grubej roboty", występujących w zespołach najmłodszej fazy, zwłaszcza naczyń tzw. nurtu puchow-sko-dnekiego. Jeszcze większych trudności nastręcza odróżnienie części omawianej tu ceramiki od bardzo podobnej, tak pod względem cech technicznych jak też formalnych, ceramiki kultury przeworskiej z okresu późnorzymskiego. Ta ostatnia uwaga dotyczy w głównej mierze materiałów ze stanowiska w Krakowie Ple-szowie 17. Dodać można, iż tzw. staroceltycka ceramika lepiona w ręku była do niedawna w ogóle nierozpoznawalna. nie tylko na osadach grupy tynieckiej, lecz także na Śląsku (por. Wożniak 1992,10). Jako materiał porównawczy posłużyły tu serie nuczyń lepionych ręcznie. odkryte w obiektach najstarszej fazy. badanych w latach 90-(ych na osadzie w Krakowie Wyciążu 5. Na stanowisku tym brak śladów osadnictwa w okresie sza z nich (IIDI). stanowiąca około 1/4 zbioru ceramiki lepionej, gromadzi okazy dość starannie uformowane i wykończone, wykonane z gliny o jednorodnej domieszce (głównie piasek lub tłuczeń o równej grubości), choć przeważnie niezbyt dokładnie wyrobionej (grudowulej) i oczyszczonej z naturalnych domieszek (widoczne w przełomach pojedyncze okruchy żwiru i wapienia). Naczynia te są jednak zazwyczaj kształtne, mają ściunki dość wyrównanej grubości i starannie opracowane brzegi, a najczęściej też gładkie powierzchnie. Do grupy tej należy większość form, które znajdują nuwiązuniu wśród współczesnych im naczyń toczonych (głównie miski), można więc sądzić, iż stanowiły one substytut trudniej dostępnych (droższych) wyrobów rzemieślniczych.

Przeważająca większość omawiunego tu zbioru to typowa ceramika „grubej roboty" (IID2), niemal wy-

Ślinowi, ku	Liczba naczyń 1 fragmentów	Udział w Inwentarzu ceramicznym	Brzegi	Dna
| Plcszów 17	634	4,3%	96	13
| Plenów 20	13	2,9%	1	-
| Plenów 49	9	3.7%	1	-
| WyciąZc 5	1093	10,7%	147	46
I Łącznic	1749	3,8%	245	59

Tubcla 15. Frekwencja lepionej ręcznie ceramiki „sUiroceltyckiej" (IID) na poszczególnych stanowiskach Tkblc 15. Occunence of hond-madę 'old-Ćeltic' ceramics on porticular siles

bezpośrednio po zaniku grupy tynieckiej, nie istnieje więc przynajmniej problem w odróżnieniu omawianej tu kategorii ceramiki od naczyń kultury przeworskiej z okresu późnorzymskiego. Z osady wyciążskiej pochodzi też większość zaliczonych do omawianego tu zbioru fragmentów naczyń (lab. 15). Druga, statystycznie istotna, choć znacznie mniejsza seria pochodzi z Pleszowa 17. Niewielkich ilości ceramiki o zbliżonych cechach technologicznych (przede wszystkim skorupy chropowacone w charakterystyczny sposób - por. dalej) dostarczyły też osady w Krakowie Fleszowe 20 i 49 (znaleziska z zespołów O-ej fazy).

3.1.2.4.1. Cechy techniczne i technologiczne

Prezentowany tu zbiór ręcznie lepionej ceramiki „starocełtyckiej" wykazuje znaczną różnorodność w zakresie obserwowanych makroskopowo cech technicznych. Poszczególne okazy różnią się od siebie zarówno recepturą mas garncarskich, sposobem opracowania powierzchni, jak też starannością wykonania i wykończenia. a niekiedy także stopniem wypału, w efekcie tego, dość trudno wskazać jednolite, wspólne dla wszystkich omawianych tu naczyń reguły, czy nawyki, którymi kierowano się przy ich wytwarzaniu. Obok stosunkowo niewielkiego zróżnicowania formalnego (proste, mało charakterystyczne formy), stanowi to jedną z głównych przyczyn poważnych trudności w wyróżnieniu ceramiki tej kategorii w inwentarzach długotrwałych, wielokulturowych osad. Zasadniczo jednak, przynajmniej w odniesieniu do serii pochodzących z nowoba-danych obiektów z osady w Wyciążu (W5/43/90, W5A/ 2/91). wydzielić można dwie podgrupy naczyń. Picrw-łącznie garnki i misy najprostszych form, pełniące najpewniej codzienne funkcje kuchenne (gotowanie, przechowywanie niewielkich ilości pożywienia, podkreślić należy brak dużych naczyń zasobowych). Są one wyjątkowo „niedbale" uformowane, mają ścianki nierównej grubości z widocznymi na powierzchniach śladami ugniatania. Ich brzegi bywają lekko ścięte, sporadycznie karbowane palcowo, najczęściej jednak brak śladów jakiegokolwiek staranniejszego wykończenia. Powierzchnie, zarówno zewnętrzne, jak i wewnętrzne, są zazwyczaj bardzo pobieżnie wyrównane i wygładzone, a nierzadko szorstkie bez śladów jakiegokolwiek gładzenia. W wyjątkowych przypadkach obserwuje się zdobienie przy użyciu najprostszych środków (nakłucia, linie ryte. dołki palcowe). Stosunkowo nieliczne okazy (kilka procent skorup) wykazuje ślady celowego chropowacenia. Także w zakresie stosowanych technik chropowacenia zauważalny jest brak jednolitych reguł. Powierzchnie niektórych naczyń (garnków, a także niektórych mis) noszą ślady obmazywania miotełką lub wiechciem (np. W5/43/90 - tabl. 9:16), bądź palcami (np. W5/43/90 - tabl. 9:14). Niekiedy na szorstką powierzchnię narzucona jest niezbyt gruba, równomierna warstwa rzadkiej, gruzelkowatej gliny. Najbardziej charakterystyczny sposób chropowacenia manifestuje się obecnością grubych, odwarstwiających się płatów rzadkiej gliny, do której dodawaną pewną ilość piasku lub żwirku, bądź leż domieszkę organiczną (sieczka, plew-ki). W tym miejscu należy jednak zauważyć, że w glinie, z której formowano czerepy naczyń, nie stwierdza się domieszki organicznej, który to zwyczaj stosowany był dość powszechnie, w odniesieniu do ręcznie lepio-

nej ceramiki kultury lateńskiej, na niektórych terenach Celtyki (np. w Manchingu - por. Stóckli 1979,8n., tabl. 1-23). Kolę domies/ki sch ud żującej pełnił najczęściej szamot (zazwyczaj podsuszona, rozkruszona polepa, rzadziej stłuczka starszych naczyń) piasek, żwir lub tłuczeń kamienny. Często obserwuje się domieszkę wieloskładnikowy, z reguły niesegregowaną też pod względem grubości. Około 5% skorup zawiera nicwielky ilość domieszki grafitu (stłuczki ceramiki grafitowej?).

W przeważajycej części wypadków opisywana tu ceramika jest jednak nieźle, a niekiedy bardzo dobrze wypalona - czerepy naczyń sy najczęściej twarde, nawet „dźwięczne", trudno łamliwe, choć zdarzają się oczywiście także okazy gorzej wypalone (skorupy miękkie. kruche).

3.1JA1 Formy

Wśród form ręcznie lepionej ceramiki „starocci-tyckiej” przeważają proste formy dwóch podstawowych typów, garnki i misy o niewyodrębnionych brzegach, a ponadto spotykane sy okazy o nieco bardziej urozmaiconych kształtach, stanowiące naśladownictwa form ceramiki toczonej, grafitowej (situle) i „siwej” (miski esowate. flasze).

Typ L Garnki

Stanowią jeden z podstawowych typów naczyń omawianej kategorii. Występują w trzech posuwowych odmianach.

1.1. Garnki esowate (ryc. 19:1-6). Charakteryzują się zazwyczaj płynnym esowatym profilem, choć u niektórych okazów obserwuje się nieco wyraźniej wyodrębnione szyjki (tabl. 368:1, 9) i zaznaczone załomy brzuśców (tabl. 367:4). Brzegi wylewów, odgięte na zewnątrz, bywają wydłużone, cienkie (tabl. 367:1. 368:4). najczęściej jednak dość krótkie, mniej lub bardziej zgrubiałe (tabl. 8S:I6.367:2.13-15,368:1.2.6.9. 10). a ich krawędzie - karbowane palcowo (tabl. 48:7. 117:7, 368:7. 8), płaskie (tabl. 368:10). a najczęściej zaokrąglone i niezbyt starannie wykończone. Brzuśce niektórych okazów są dość silnie wydęte (tabl. 48:7. 367:1. 2. 368:2, 4, 6), choć najczęściej spotykane są garnki o dość „stromym" profilu (tabl. 46:20. 48:6. 368:3, 7, 8). Powierzchne niektórych okazów są dość dobrze wygładzone (lubi. 367:1. 2. 4. 13-15). Jednak przeważająca większość omawianych tu garnków to naczynia o powierzchniach bardzo słabo wygładzonych, nierównych lub chropowaconych poprzez narzucenie na szorstką powierzchnię dość grubych płatów rzadkiej gliny zmieszanej niekiedy z materiałem organicznym (plewy?). Na nielicznych okazach widoczne jest proste zdobienie, w postaci ukośnych nacięć, odcisków paznokcia (tabl. 368:10. 13) lub rzędów dołków palcowych (tabl. 48:8. 374:17), niekiedy prostych wątków rytych (tabl. 48:7), bądź pasm wykonanych grzebykiem czy miotełką (tabl. 49:2. 374:8).

1.2. Garnki beczulowate. bądź jajowate o niewyodrębnionych. mniej lub bardziej zagiętych do wnętrza wylewach (ryc. 19:7-9, 11-13). cienkich łub pogrubionych od środka brzegach o krawędziach zazwyczaj również zaokrąglonych (tabl. 46:12, 15. 48:9, II. 369:13. 15. 370:4. 371:1-5. 374:10-13. 16) lub wyrównanych (tabl. 46:9, 10. 369:8-12. 370:1-3, 374:15, 16; Plcszów 17), niekiedy karbowanych palcowo (tabl. 49:5, 377:3). Sporadycznie spotykane są okazy zdobione gr/ebyko-wo (tabl. 253:5) lub bardzo prostym wątkiem rytym (tabl. 49:5, 377:4). Uwagę zwracają fragmenty naczyń (jednego naczynia?) z Pleszewa 17 (tabl. 50:18, 54:14), wyjątkowo „bogato" zdobione w górnej partii (głęboko ryte bruzdy poziome i w układzie krokwiowym). Interesujące, że niemal identycznie zdobiony garnek beczuł-kowaty wystąpił w jednym z wczcsnolateńskich obiektów na morawskiej osadzie w Źarovicach, a bardzo podobny ornament widoczny jest również na jednej z flasz z Prostejova. Obydwa naczynia, według autora ich publikacji. odnoszone są do fazy LT BI i zaliczone są do grupy naczyń wykazujących jeszcze bardzo silne piętno halsztackie (Meduna 1980, 79. tabl. 131:4. 120:2).

13. Wyraźnie wyodrębniającą się, choć nieliczną grupę garnków twarzą okazy o proporcjach zbliżonych do opisanych wyżej form jajowatych czy beczulkowa-tych, lecz o brzegach uformowanych podobnie jak niektóre situle grafitowe (ryc. 19:10). Fragmenty trzech naczyń tego typu odkryto w obiekcie W5/43/90 w Wyciążu 5 (tabl. 368:5. 371:7, 10). Dwa z nich wykonane są z gliny zawierającej grube okruchy rozdrobnionej ceramiki i nieznaczną domieszkę grafitu (skorup grafitowych?). Ułamki lepionych ręcznie garnków - naśla-downictw wiaderkowatych naczyń grafitowych, pochodzą także z ob. 239 i warstwy kulturowej (ary 134 i 175) na tej samej osadzie (tabl 235:10, 290:4. 332:2) oraz z Pleszowa 17 (okaz zdobiony pionowym ornamentem grzebykowym - tabl. 107:4).

Ręcznie lepione garnki podobnych form są stałym składnikiem inwentarzy najstarszej fazy w całej strefie zasięgu grupy tynieckiej, znane zarówno z Pełczysk (Rudnicki 1996. 244. ryc. 2:7,9. 10. 3:3-5). jak i Dale-wic (Trzeciecki 1996. ryc. 2c-c. g. j). Naczynia zbliżonych kształtów stanowią również jedną z podstawowych form ceramiki lepionej w ręku na najstarszych celtyckich osadach śląskich (Czerska 1983. ryc. 15a. d-l: Bednarek 1992. ryc. 2; 1993, ryc. 7a-d. k-o. w; Kosicki 1992. ryc. 5:1-9. 18: Pazda 1992. ryc. 9a-d, h-n). Garnki ręcznie lepione, prostych form występują powszechnie także na lateńskich osadach morawskich, głównie w inwentarzach odnoszonych do najstarszych horyzontów osadniczych. korelowanych z fazami LT A i LT BI (Meduna 1980, 7ln., I38n.. ryc. 31-33). Bardzo częste są także w Czechach, gdzie przeżywają długi rozwój, od form wywodzonych jeszcze z tradycji ceramiki halsztackiej, poprzez bardzo podobne do naszych okazów garnki wczesno- i środkowolatcńskic oraz nieco odmiennie ukształtowane okazy z początków okresu późnolateńskiego (por. Salać 1984. ryc. 4-5; Waldhauscr 1993. 280-283).

1L Misy

TVorzą one drugą główną grupę ceramiki lepionej ręcznie najstarszej fazy osadniczej. Reprezentują trzy

125