11371 S5006350

fikowanego w trakcie badań obiektu najmłodszej fazy grupy tynieckiej, odkryto naczynie, z którego zachował się fragment baniastego brzuśca z charakterystycznym .Dziubkiem" nieco powyżej największej wydętości (tabl. 128:13; ryc. 17:28). Brzeg wylewu jest odłamany, można jednak sądzić, iż jego średnica wynosiła około 15 cm. maksymalna wydętość około 20 cm. a lekko uniesiony w górę „dziubek” o cienkich, rozchylonych brzegach miał długość 25 cm i średnicę 2,4 cm. Powierzchnie naczynia są szarobrunatne, dobrze wygładzone po stronic zewnętrznej i szorstkie wewnątrz. Naczynie wykonano z gliny schudzonej średnioziamistą domieszką kamienną. Skorupa jest twarda, bardzo dobrze wypalona. Analogiczne formy nie są znane z terenów kultury lateńskiej, a tym bardziej kultury przeworskiej. Nie wiadomo także, jak interpretować funkcję omawianego tu naczynia. Można jedynie zauważyć, iż bardzo podobny kształt miały antyczne naczynia (znane min. z Aten), interpretowane jako butelki do karmienia niemowląt. Z terenów kultury dacldej znane są także gliniane imitacje brązowych lampek (Cri$an 1969,207. ryc. 114). Te ostatnie mają jednak nieco odmiennie uformowane korpusy.

3.1225. Ornamentyka

Okazy zdobione, łącznie około 120 egz., stanowią niewielki procent naczyń omawianej tu grupy ceramiki (niespełna 05 % wszystkich skorup grupy UB). Znajdują się wśród nich 4 naczynia zdobione różnego rodzaju elementami plastycznymi (guzki, listewki). 11 okazów ze zdobioną krawędzią wylewu. 3 ułamki naczyń z odciskami stempelka, a pozostałe ozdobione są (na brzuścacb) różnorakimi motywami linearnymi, wykonanymi rylcem lub grzebykiem, rzadziej ornamentem dołków palcowych. Mniej więcej połowa skorup z widocznymi śladami ornamentu pochodzi z osady krzesławickiej. Dość liczne przypadki zdobienia naczyń „kuchennych” typu kultury przeworskiej zanotowano też na osadzie w Wyciążu 5 (ok. 35 egz.). Na pozostałych stanowiskach zjawisko ozdabiania naczyń tej kategorii występuje sporadycznie (Pleszów 17-10 egz.; Pleszów 18 — 2 egz.; Pleszów 20-6 egz.).

Podobnie jak na innych osadach grupy tynieckiej (Woźniak 1990,54n.) ornamentyka naczyń „grubej roboty" jest całkowicie odmienna od spotykanej na cienkościennej ceramice „stołowej" typu kultury przeworskiej i nawiązuje, w większości przypadków, do tradycji ceramicznej kultury lateńskiej, w tym głównie do zdobnictwa grafitowych silul i uznawanych za ich naśladownictwo naczyń lepionych w ręku (por. np.: Kap-pel 1969,58n., )46n,; Woźniak, passim). Przeważającą część omawianych tu naczyń, reprezentujących niemal wyłącznie formy gamkowate (odm. 1.3-5), ozdobiono ornamentem rytym (przy pomocy rylca bądź grzebyka), uzupełnionym niekiedy dołkami palcowymi, a występujące na ich powierzchniach wątki zdobnicze stanowią niekiedy bardzo wierne naśladownictwo ornamentów stosowanych na naczyniach celtyckich, częściej jednak ich uproszczoną wersję, bądź tylko symboliczne nawiązanie do zdobnictwa grafitowych pierwowzorów.

chodzi z warstwy kulturowej z Pieszowa 20 (tabl. 183:6; wys. - 45 cm. Credit, wylewu -13 cm. dna - 9 cm). Ma ono foimę płytkiej doniczkowatej miseczki o silnie rozchylonych ściankach i wyraźnie wyodrębnionym dnie z kol iście rozmieszczonymi otworami. Podobną formę ma również jedno z naczyń sitowatych z rzędem otworków w części przydennej. odkryte w ob. 3 na osadzie w Krze-sławicach (ibidem, tabl. ID 6). Nieco odmienne kształty prezentuje zrekonstruowane w całości naczynie o perforowanym dnie. pochodzące z ob. 82 na tej osadzie (op. cii. tabl. XXIV 7). Jego ścianki są prawie pionowe, a dno słabo wyodrębnione, lekko wypukłe. Otworki umieszczone wyłącznie w dnach (średn. 8 i Mcm) miały najprawdopodobniej także dwa fragmentarycnie zachowane naczynia z Pleszewa 17 (tabl. 96:16.111:6).

IY2. Naczynia o perforowanych ściankach (ryc. 17:25,

26). Zachowane przeważnie w niewielkich fragmentach. Trudno więc orzekać, czy wszystkie miały także otwory w dnach, tak jak jeden z okazów z warstwy kulturowej z osady krzesławickiej (op. dc. tabl. XXXII20). czy też ich dna me byty perforowane. Naczynia z Pleszewa 17 (tabl. 59:14,11622,124:7,1372) i Kizesławic (op. aż tabl. XVII 14, XIX 8) mają cienkie, zaokrąglane krawędzie, natomiast brzeg okazu z Pleszewa 20 (tabl 194:l)jest od środka zgrubiaj o ukośnie wyrównanej krawędzi.

IVJ. Zachowane w niewielkich ułamkach naczynia z obiektów najmłodszej fazy z Pleszewa 17 (tabl. 27:16.1375) charakteryzują się nieregularnie rozmieszczonymi otworkami w ściankach, a ponadto dużym kolistym otworem w centralnej partii dna (ryc. 17:27).

Naczynia sitowaie. zachowane najczęściej również w niewielkich fragmentach, znane są też z innych osad grupy tynieckiej (Leóczyk 1956, tabl. XXXI 13; Woźniak 1990.52. Ubł. XIX1, XXli. XXVŁ, XXXIVh. w), a także z osad kultury lateńskiej poza Małopolską, m. in. z Górnego Śląska (Woźniak 1970. tabl. XXIV 3.6.

7). Moraw (Meduna 1980,96. tabl. 7:15, 27:26, 51:1, 61:12 i dalsze). Czech (Janśovi 1986. tabl. 8:20.21:22, 65:10 i dalsze) i Bawarii (Stóckli 1979. 20n., ryc. 1, tabl. 43:435-437). Nie sposób jednak wskazywać jednoznacznie na lateńską genezę naczyń tego typu w grupie tynieckiej, jako że naczynia sito watę dość podobnych form występują także na osadach (Dąbrowski 1958. tabl. V 16). a nawet w niektórych grobach kultury przeworskiej (por. np. okazy z Błonia - Mycielska, Woźniak 1988. tabl. CXU 16-18). Z terenów lej ostatnio wspomnianej kultury nie są znane, jak dotąd, jedynie okazy wyróżnionej tu odm. 1V.3 - z perforowanymi ściankami i dużym otworem w dnie. Genezy tej formy szukać więc należy raczej na terenach położonych na południe od Karpat, bowiem analogiczne okazy spotyka się zarówno na wspomnianych osadach morawskich (Meduna 1980.96. tabl. 7:15), jak leż w zespołach kultury puchowskiej (Pieta I982a. tabl. XLVU 5).

Typ V. Inne formy

W skupisku ceramiki, zlokalizowanym w północnej części ara 237, ćw. B. na stanowisku w Pleszewie 17. będącym prawdopdóbnie pozostałością nic identy

I tak. brzuścc niektórych garnków beczuikowatych z Pleszowa 17 (tabl. 137:4; i Krzesiawic (Polaka. Tobola 1987. tabl. XXXII8) poluyie są starannie wykonanymi. pionowymi, dość głębokimi pasmami żłobków, które oddziela od wylewu poziomy, dookolny rowek. Naczynia te nawiązują blisko pod względem zdobienia, a w znacznej mierze także formą, do niektórych, późnych Mlul grafitowych, znanych m.in. z tych samych stanowisk (por. wyżej rozdz. 3.1.1 .5.3). Pionowy ornament żłobkowy (grzebykowy) na pozostałych, podobnie zdobionych, garnkach jest. z reguły, płyuzy. mniej starannie wykonany. Strefa pokryta ornamentem zaczyna się zazwyczaj poniżej wylewu (por. np. tabl. 293:10) i kończy nieco powyżej dna (np. Krzesła wice - op. cii. tabl. V 18. XXXV S). Bywa odzielona od partii wylewowej pasmem poziomych żłobków (np. tabl. 27:1. 234:1, 284:18). a podobne ograniczenie strefy zdobionej grzebykowo występuje niekiedy także w partii pizy-dennej (np. tabl. 268:13. 149:10). Spotyka się również długie, łukowate pasma żłobków nałożonych gęsto na siebie (tabl. 175:8). bądź krótkie, swobodnie rozrzucone na powierzchni brzuśca (tabl. 42:6).

Dość często podobne do opisanych wyżej wątki wykonane są przy pomocy pojedynczego rylca. Tak więc, brzuścc niektórych garnków zdobione są pianowymi lub ukośnymi, płytko bądź głębiej rytymi limami, rozmieszczonymi gęsto lub rzadziej na powierzchni, a niekiedy ograniczonymi od góry i dołu pojedynczymi lub zwielokrotnionymi żłobkami poziomymi (np. tabL 74:10.95:29. 116:10. 326:10. 340:1. 345:2.4).

Nieco bardziej odlegle od kanonów zdobniczych ceramiki lateńskiej są wątki złożone z nieregularnych, krzyżujących się linii rytych, obserwowane na niektórych naczyniach z Pleszowa 17 (tabl. 114:4). Plcszowa 20 (tabl. 177:16.186:7). Wyciąża 5 (tabL 217:9.238:10. 306:1, 5. 308:6, 312:3. 5. 9. 342:2. 352:15). a także z Krzesła wic (Poleska. Tobola 1988. 114).

Jako przykład sybolicznego nawiązania do kanonu zdobniczego lateńskich situ! traktować można jedno z naczyń z Wyciąża 5 (tabl. 272:12) - głęboki dookolny rowek oddziela dość dobrze wygładzoną partię około-wy lewową od brzuśca chropowaconego w sposób typowy dla kultury przeworskiej. Inne naczynie z osady wyciążskięj. zamiast rowka, ma w tym samym miejscu rząd dołków palcowych (tabl. 265:14). a kolejny okaz obydwa elementy (rowek, dołki) razem (tabl. 297:4). Rzędem dołków- palcowych, umieszczonym w górnej części brzuśca (a także na krawędzi) zdobiony był również jeden z garnków, którego fragment pochodzi z Pleszowa 20 (tabl. 155:10). Zapewne i ten sposób zdobienia zaczerpnięto z tradycji ceramicznej kultury lateńskiej. przypomnieć należy bowiem, iż dołki palcowe zdobią niekiedy walki wczesno- i środkowolaieńskich situl grafitowych (por. wyżej, rozdz. 3.1.1-5.3). a podobne zdobienie mają także ręcznie lepione garnki, traktowane jako ich naśladownictwa, wy stępujące powszechnie na terenach Cellyki. od Bawarii po Siedmiogród (por. np. Stockli 1979. tabL 63:853-854. 64:864; Bónis 1969, ryc. 58:23.93:19; por. leż niektóre naczynia kultury puchowskiej - Pieta I982a. tabl. XLVU 9).

Wyjątkowe miejsce wśród omawianych tu naczyń zajmują okazy zdobione odciskami stempelka. Z warstwy kulturowej na stanowisku w Pleszewie 18A (tabl. 147:11) pochodzi fragment garnka (odm. 1.4). w którego górnej części umieszczono poziomy, niezbyt równy rząd odcisków w kształcie nieregularnych rombów, oddzielający dość dobrze wygładzoną partię wylewową od chropowaconego brzuśca. Ponadto z ara 177 z Wyciąża 5 pochodzi fragment garnka zbliżonego typu z widocznymi w górnej części brzuśca. dość chaotycznie rozmieszczonymi. odciskami delikatnych poziomych toczków i kolistych dokczków (tabl. 336:7). Geneza obu wspomnianych wątków me jest jasna (przypadkowe, czy dość dowolne, ale jednak celowe naśladownictwo sposobów ornamentyki naczyń celtyckich?). Z pewnością zamierzone naśladownictwo wzorców, obcych kulturze przeworskiej, stanowi natomiast ornament stwierdzony na jednym z naczyń odkrytych w obiekcie 865 (faza D) z Pleszowa 17 (tabL 67:14). Ten fragmentarycznie zachowany garnek (odm. L5-3) ozdobiono poziomym rzędem stempelków w kształcie kółek koncentrycznych, umieszczonym nieco poniżej wylewu. Zdobione stemplem lego kształtu celtyckie naczynia toczone charakterystyczne są głównie dla najstarszych odcinków- okresu lateńskiego (por. wyżej), jednak naczynia z odciskami podobnych stempli na zewnętrzych powierzchniach (występujących pojedynczo lufa w rzędach, a niekiedy w połączeniu z wątkami rytymi bądź gładzonymi), spotykane są także później, nawet do okresu późnohteń-sldego. Ornamentowane w ten sposób okazy znane są zarówno ze Starego Hradiska (Meduna 1970. tabL 57:9. 10. 13) i otwartych osad morawskich (Meduna 1980. 102. tabl. 125:6), jak też z Budapesztu (Bónis 1969.179. ryc. 9:6. 91:5. 6 i dalsze) oraz z terenów kultury pu-chow skięj (Pieta 1982. tabL XLVU 7. 9).

Jak wspomniano, zdobienie obejmuje niekiedy także krawędzie wylewów naczyń. Kilkanaście okazów pochodzących z Krzeslawic. Pleszowa 17 i 20 oraz z Wyciąża 5 charakteryzuje się krawędziami zdobtony-mi nacięciami lub dołkami pakowymi Nacięcia umiesz-czono na zewnętrznych (tabl. 27:7.155:11) lub górnych płaszczyznach uprzednio facetowanych brzegów (tabL 350:6). Karbowanie palcowe obejmuje najczęściej zewnętrzną część krawędzi (tabL 155:10. 315:4. 328:10). niekiedy górną jej płaszczyznę (tabL 266:11) lub obie równocześnie (tabl. II 1.-9. 300:15). Wszystkie wymienione naczynia prezentują formy (garnki, misa) typowe dla wczesnego stylu ceramicznego kultury przeworskiej (z faz A1-A2). Nietypowe dla tej kultury jest jednak tego rodzaju zdobienie brzegów. Dość trudno też wskazać jednoznacznie źródła jego inspiracji. Karbowanie krawędzi naczyń (nacięcia, dołki) to zwyczaj spotykany zarówno na terenach kultury lateńskiej (por. np.: Meduna 1980. tabl. 128.-9-11; Stockli 1979. tabl. 23:192.59:8.10; Woźniak 1990.51.54), jak i w kulturze daefciej (Cri§an 1969) oraz na terenach kultury Poieiie$ti-Lukasevka (Babe§ 1993. tabl. 193-55.26.36.39.2932-38).

Nieliczne, a przy tym silnie zróżnicowane w zakresie formy, okazy ozdobione są plastycznie. Są to zdobione guzkami różnych kształtów: naczynie z warstwy

113