S6300674

Jednym z istotnych podobieństw jest fakt, że zarówno metafory narzę<j. nikowe omawianego typu, jak i szereg innych metafor oscyluje pomiędzy sensem przenośnym i wyrażanym tą samą postacią formalną sensem dosłownym, aktualizującym się przy uwzględnieniu innych warunków ontologicznych. W tym drugim ze swych znaczeń interesujące tu nas zwroty mają charakter omówionych przez Winogradowa i Arutiunową metamorfoz — są uobecnieniem myślenia mitycznego, stanowią niejako rekonstrukcję pierwotnej wyobraźni. To stanowi o ich szczególnym uroku; tajemniczość tych wyrażeń jest szczególnie odczuwalna, gdy w grę wchodzą rzeczywiste archaiczne elementy folkloru nasycone treścią symboliczną. Współistnienie w tych wyrażeniach narzędnikowych sensu metaforycznego i metamorficznego pokażemy na przykładzie zaczerpniętym z wiersza J. Czechowicza:

za jabłonkowym wieńcem kościół podnosi wieżyce wspina się białym źrebięciem w niepokoju

że nie może się srebrem nasycić księżycowego wodopoju

(prowincja noc 2)

Przytoczony fragment kumuluje cały szereg wyrażeń metaforycznych; jabłonkowy wieniec; kościół podnosi wieżyce; kościół wspina się bladym źrebięciem; kościół wspina się w niepokoju, że nie może się nasycić; srebro księżycowego wodopoju. Wszystkie te metafory składają się na spójny obraz. My zajmiemy się tu wyłącznie zwrotem narzędnikowym „kościół wspina się białym źrebięciem”, będącym obrazowym komentarzem do zdania „kościół podnosi wieżyce”. To ostatnie zdanie jest ani-cech akcydenlalnych, zdeterminowanych czasowo. Otóż wydaje się, że sedno sprawy tkwi tu w funkcji syntaktycznej tych metafor: ich predykatywnym nakierowaniu na czynność To czynność sama w sobie jest usytuowana i ograniczona w czasie, jej zaś określenia mają charakter atemporalny (stąd adwerbializacja tych zwrotów oraz możliwość ich wyślę, powania w czasie teraźniejszym ogólnym, np. „X pływa żabką”).

mizującą metaforą blisko związaną ze zleksykalizowanym wyrażeniem „kościół wznosi swe wieże”, które z kolei znaczy tyle, że kościół ma wysokie wieże, że jest to kościół z wieżami. Ów kościół podnoszący swe wieże określony jest jako wspinające się źrebię. Przenośna interpretacja tego określenia przebiega w sposób następujący:

Myślę o kościele z wieżami - mówię, że jest... Aby to powiedzieć, myślę o wspinającym się białym źrebięciu, ponieważ o tym kościele z wieżami i o wspinającym się białym źrebięciu można powiedzieć te same rzeczy:

Kościół z wieżami ma wysmukłą Wspinające się na tylnych nogach sylwetkę;    źrebię ma wysmukłą sylwetkę;

Kościół jest biały;    Źrebię jest białe;

Kościół jest miły, swojski;    Źrebię jest miłe, swojskie;

itd.

W proponowanej tu interpretacji wykorzystana jest wiedza o źrebięciu i domniemanym wyglądzie wspinającego się źrebięcia - obejmująca m. in. powyższe zdania motywacyjne interpolowane na kościół.

Tak więc można rozumieć to wyrażenie w sensie metaforycznym. Ale nie jest to jedyne możliwe jego znaczenie. Wysokie wieże kościoła ukazujące się spoza kępy jabłoni zdają się być białym źrebięciem, przeistaczają się niejako w wyobraźni oglądającej je osoby w białe źrebię. Ta fantastyczna wizja ogarnia i inne elementy sytuacji: świecący srebrnym światłem księżyc staje się wodopojem tego źrebięcia. Czy jest to fantastyczne, baśniowe przekształcenie świata, uchylające powszedni porządek rzeczy i dopuszczające nagłą przemianę kościoła w źrebię, księżyca zaś w wodopój? Czy też fantastyczna wizja, umotywowana szczególnym sposobem oglądu sytuacji, co przy zawieszeniu części potocznej wiedzy o świecie pozwala złudzenie brać za rzeczywistość? W jednym i drugim wypadku opis sytuacji jest dosłowny, nieprzenośny; za prawdziwe uznane są zjawiska niedopuszczalne z racjonalnego punktu widzenia.

Druga z wymienionych interpretacji literalnych wymaga osobnego omówienia; zajmiemy się nią w koleinvm^X^^(^^flMilzdziału.