ScannedImage 3

przyjęliśmy, dostrzega dalsze typowe cechy organizacji w: podziale pracy, podziale władzy i delegacji odpowiedzialności. Z takim pojęciem, zorientowanym w znacznej mierze na najbardziej racjonalny typ organizacji, jakim jest przedsiębiorstwo, związane jest silne akcentowanie celowości i w konsekwencji racjonalności celowej, które jedynie w ograniczonym stopniu mogą cechować organizacje religijne. W szczególności nacisk na „zakładanie organizacji dla osiągania specyficznych celów” nie występuje bezpośrednio w przypadku organizacji religijnych. Jednak w dalszej części niniejszego rozdziału zostanie pokazane, że w pełni rozwinięte organizacje religijne posiadają większość cech, wskazanych w definicji.

Jeśli nadal mówić o organizacjach religijnych, to musimy przeprowadzić istotne rozróżnienie. Organizacja religii może oznaczać, że w pewien sposób (np. przez członkostwo w Kościele) regulacji podlega przynależność do socjo-religijnego tworu.

Może też jednak oznaczać, że tylko niektóre części religii zorganizowane są w specyficzne twory, na przykład sfera administrowania kultem, podczas gdy po stronie uczestników kultu nie istnieją żadne struktury organizacyjne. Uwydatniającą to analogię zaczerpnąć można z obszaru ekonomii. We współczesnym społeczeństwie produkcja i dystrybucja dóbr konsumpcyjnych przebiega w sporej części w ramach organizacji (zakłady przemysłowe, domy towarowe), natomiast spożycie owych dóbr w znacznej mierze odbywa się poza organizacjami, to znaczy w prywatnych gospodarstwach. Okoliczność, że nabywanie dóbr konsumpcyjnych przez prywatnych konsumentów ma miejsce za pośrednictwem organizacji (domy towarowe, sieci sklepów) nie czyni jeszcze kupującego członkiem organizacji. Podobnie rzecz się ma w przypadku sektora religijnego. Także tutaj rozdzielane są dobra, i także tutaj odbiorcy tych dóbr muszą bardzo często wchodzić w kontakt z organizacją: uczęszczać do świątyni itp., niemniej nie należą oni przez to do organizacji. Inaczej przedstawia się sytuacja, kiedy zarówno rozdział, jak i odbiór dóbr religijnych jest częścią organizacyjnego działania, uregulowanego dzięki istnieniu roli uczestnika — a więc na przykład korzystanie z kościelnych działań spełnianych „z urzędu” (chrzest, ślub, pogrzeb), które z jednej strony należy pojmować jako wynikające z przynależności do Kościoła, z drugiej zaś strony jako rezultat obowiązku urzędowego. Lecz i to idealnotypiczne rozróżnienie zakłócane jest w społecznej rzeczywistości przez różne stopnie pośrednie. Jest ono niemniej jednak pomocne, albowiem umożliwia analityczny rozbiór barwnego obrazu zorganizowanej religii, oraz pomaga ustalić na poziomie systematycznym zasady porządkujące, które — jak się okaże — częściowo odpowiadają empirycznej różnorodności.

2. Religijny podział pracy i tworzenie hierarchii

Funkcje religijne w zakresie kultu i rytuału podejmowane są w wielu społeczeństwach przez osoby, które w odpowiednich grupach społecznych zajmują szczególną pozycję. Często przytaczanym przykładem jest tu rola ojca rodziny (pater familiae) w społeczeństwach indoeuropejskich¹, który równocześnie był kapłanem swojego związku rodowego. Innym przykładem jest tożsamość pozycji religijnych i politycznych w tak zwanym sakralnym królestwie (zob. rozdz. V, podrozdział 2). Przypadki te charakteryzują sytuację, w której nie występuje specyficznie religijny podział pracy, przy czym akcentować wypada tu słowo „specyficznie”, albowiem ogólnie rzecz biorąc praca społeczna nie jest rozdzielona równomiernie na wszystkie jednostki.

O religijnym podziale pracy mówimy od chwili zastrzeżenia czynności religijnych dla specjalistów, którzy nie wykonują ich tylko jako części działań, wynikających z pełnienia innych zdefiniowanych ról. Ten stan rzeczy nie musi jeszcze prowadzić do profesjonalizacji, równie możliwe jest, że nie pojawi się wraz z nim specjalizacja charakteryzująca się koncentracją wiedzy religijnej. Czy w odniesieniu do praktyki szamanistycznej należy mówić już o profesjonalizacji, czy tylko o specjalizacji — trudno rozstrzygnąć. Bez wątpienia mamy tu już do czynienia z wyodrębnieniem się określonych magiczno-reli-gijnych praktyk, w żadnym jednak razie nie zostają zmonopolizowane przez szamanów wszystkie funkcje religijne.

Specjalizacja funkcji religijnych i ich profesjonalizacja w pierwszej kolejności zależy od jakości wykonywanych działań i związanego z nią rozmiaru wiedzy. Nic zatem dziwnego, że przez specjalistów podejmowane są przede wszystkim praktyki magiczne, gdyż sukces magicznego działania zależy w pierwszym rzędzie od poprawności aktów mówienia i przebiegu działania,

153

1

Por. G. Kehrer, Religion und Familie, w: B. Gladigow, H. G. Kippenberg (red.), Neue Ansdtze in der Religionswissenschaft, 1983, ss. 75-95.