Skanowanie 10 04 27 41 (47)

i

i

I

ł

A

ł

4. KATEGORIE: ŚWIAT I JĘZYK

4.1. KLASYCZNE TEORIE KATEGORII

Od czasów Arystotelesa proces kategoryzacji definiuje się w oparciu o założenie, że kategorie tworzone przez ludzki umysł odpowiadają kategoriom istniejącym w otaczającym nas świecie. Klasyczna (tj. wywodząca się od Arystotelesa) teoria kategorii .zakłada niezmienność i ostrość granic między ppszgragSlfiym kategoriami, wewnętrzną definiowalność kategorii oraz binarii ość ćech definicyjnych. Oznacza to, że raz ustalone kategorię pozostają niezmienne, ponieważ definiuje się je przez podanie/zbiorów cccii dystynktjnrayęh.(odróżniających jedne kategorie od innych), trwale przysługujących elementom należącym do danej kategorii. Kategorie są więc definiowalne wewnętrznie, to znaczy bez odwoływania się do kontekstu, ponieważ kontekst nie ma wpływu na ustalanie granic między nimi. Warunki przynależności elementów do poszczególnych kategorii definiuje się jako konieczne i wystarczające, a samą przynależność elementów do kategorii określa ją logiczne zasady sprzeczności i wyłączonego środka: nie można jednocześnie być i nie być elementem danej kategorii, trzeba natomiast albo nim być, albo nie być.

Wzajemne relacje między kategoriami regulują twierdzenia rachunku zbiorów. 1 tak na przykład zbiór trójkątów równokątnych jest zakresowe równy zbiorowi trójkątów równobocznych, ponieważ każdy element jednego z tych zbiorów jest równocześnie elementem drugiego. Zbiór przedmiotów nazywanych '„meblami” /powstaje jako suma zbiorów krzeseł, stołów, biurek, łóżek etc! Zbiór krzeseł natomiast zawiera się w zbiorze mebli, zaś zbiór krzeseł wyściełanych zawiera wszystkie elementy (i tylko te elementy!), które należą jednocześnie

i    j

t ,

⁹‘    • A    <■.

'f    •«

do zbioru krzeseł i do zbioru przedmiotów definiowanych jako „wyściełane”.

Wszystkie przedmioty uznane za elementy należące ■■■■ do danej kategorii mają w jej obrębie taki sam status: nie,można w snosób sensowny mowić o elementach „lepszych ”i „gorszych”. Przedmiot zaklasyfikowany jako „drzewo” pozostaje drzewem i nie może zostać uznany za co innego (nie-drzewo). A ponieważ kategoryzacji dokonuje się, przechodząc po kolei pełną listę cech definicyjnych, musi on mieć wszystkie konieczne cechy, które składają się na „bycie drzewem”. Decydując się na przyznanie danemu przedmiotowi statusu drzewa, przyznajemy jednocześnie, że jest on „drzewem” w takim samym stopniu, jak wszystkie inne elementy, które zostały wcześniej włączone do tej kategorii. Przynależność do danej kategorii jest więc zdefiniowana przez podanie warunków koniecznych i wystarczających.

Arystotelesowska teoria kategorii jest odbiciem przemożnego.dążenia ludzkiego umyciu do uporzadko-wania otaczającego nas świata. Obiektywizm leżący u jej podstaw daje człowiekowi uspokajającą pewność, że porządkowanie świata, które dokonuje się w procesie kategoryzacji, jest odbiciem procesów myślowych, gładko biegnących prostymi ścieżkami wyznaczonymi przez aksjomaty i twierdzenia logiki formalnej.

W rzeczywistości jednak większość zjawisk zachodzących w otaczającym nas świecie — od temperatury powietrza za oknem po temperaturę ludzkich uczuć, od bierności ludzkich zachowań po bierność struktur gramatycznych — ma charakter skalarny. Językowe etykietki określające kategorie rzekomo antonimiczne (a zatem nawzajem się wykluczające) bywają złudne: duży kot (.jak na kota) okazuje się bardzo mały, jeśli go porównać ze słoniem. Przede wszystkim zaś kategorio poznawcze tworzone przez ludzki umysł z reguły nic pokrywają się z „prawdziwymi” kategoriami ota-

39