Skanowanie 10 04 27 41 (49)

rzeczywistości w sposób synkretyczny rejestrujemy-jednocześnie wszystkie te elementy obserwowanego przedmiotu, które przyciągają naszą uwagę. Patrząc, powiedzmy, na jabłko, postrzegamy jednocześnie jego kształt, kolor, rozmiar, położenie itd. Obserwacja sekwencyjna natomiast jest.procesem, w którym poszczególne.ąspekty danej sceny slają-się_przediniotem obserwacji nie jedno-cześnię, lecz w.ola-ośloiiej^luwarunkówahej'poznawczo) kolejności. Na ogół jest to kolejność narzucona przez parametry przestrzenne i czasowe. Wracając do wcześniejszego przykładu, w odróżnieniu od samego jabłka, scena jedzenia jabłka będzie odbierana jako chronologiczna sekwencja kolejnych stadiów określonego, zachodzącego w czasie, procesu. Rozróżnienie między tymi dwoma typami obserwacji także znajduje swoje odbicie na płaszczyźnie języka: jest ono podstawą szeregu istotnych opozycji gramatycznych (por. 6).

Analiza procesów percepcyjnych dostarcza uzasadnienia — a zarazem wyjaśnienia — procesu kategoryzacji przez prototyp. Ogólnie rzecz biorąc, prototyp jest- stru-kturą poznawczą dającą się odnieść do jakiegoś segmentu otacza jącej nas rzeczywistości lub w jakiś sposób z takim segmentem skorelować. Jest on więgjiieiako-symboiem danej kategorii^ poznawcz-vnL. „punktem.--odniesiema^v. Funkcje prototypu mpżejAokiić najlepszy (w naszym przekonaniu) egzemplarz.będący przedstawicielem danej ka-'orir ale może to być tylko schemat: pewien zestaw cech. które (w naszym przekonaniu) powinny charakteryzować „dobre" elementy danej kategorii,.

Granice między kategoriami są nieostre, a poszczególne kategorie nakładają się na siebie. Ponieważ w obrębie każdej kategorii znajdują się zarówno elementy, które ludzie uznają za „dobrych”.przedstawicieli, jak i takie, które są uznawane za elementy „gorsze”, im dalej owe-elementy „gorsze" znajdą się od przedstawi-

t

%

się na siebie dwóch lub. więcej kategorii... Kategoria., zbudowana w oparciu o prototyp jest zatem przedsta-S wiana metaforycznie jako przestrzenna konfiguracja elementów usytuowanych wokół prototypu, który znajduje się w jej centrum. Elementy nieprototypowe (pe^J ryferyjne) zajmują obszar otaczający centrum, przy czym im mniej dany element zbliżony jest do prototypu, tym większe jest jego przesunięcie od centrum ku pe-: ryferiom kategorii.

Prześledźmy tę strukturę na prostym przykładzie. Otóż większość ludzi żyjących w naszym klimacie nie będzie się zapewne wahać z zaklasyfikowaniem dębu do kategorii „drzew”. Zawahają się jednak, gdy ich zapytamy, do jakiej kategorii należałoby włączyć kosodrzewinę: jako sosna, jest ona elementem kategorii „drzewo”, jako sosna karłowata natomiast — powinna należeć do kategorii „krzew”. Sąd okaże się trudny właśnie dlatego, że mamy do czynienia z elementem, który nie jest prototypowy ani dla kategorii „drzewo”, ani dla kategorii „krzew”.

Wbrew założeniom klasycznej teorii kategorii, aby dokonać klasyfikacji, wcale nie musimy wiedzieć, gdzie dokładnie przebiegają^ granice międzj⁷ kategoriami. Wracając do naszego przykładu, nie musimy umieć zdefiniować drzewa i krzewu. Zupełnie wystarczy, jeśli potrafimy je po prostu od siebie odróżnić. I tak bowiem będziemy wiedzieć, że dąb jest „lepszym” przedstawicielem kategorii drzew niż kosodrzewina. Jak zobaczymy w dalszym ciągu, dotyczy to także kategorii gramatycznych w języku: na przykład z gramatycznego „zachowania się” takich polskich rzeczowników, jak las i pranie wynika, że pierwszy jest „lepszym” rzeczownikiem niż drugi (por. 6.2).

Wiązki cech przypisywanych przedstawicielom uznawanym za najlepszych (prototypowych) reprezentantów swoich kategorii tworzą całościowe struktury⁷ poję-

\

43