img021 (86)

rzeczywistości w sposób synkretyczny rejestrujemy jednocześnie wszystkie te elementy obserwowanego przedmiotu, które przyciągają naszą uwagę. ^Patrząc, powiedzmy, na jabłko, postrzegamy jednocześnie jego kształt, kolor, rozmiar, położenie itd. Obserwacja sekwencyjna natomiast jest procesem, w którym poszczególne aspekty danej sceny stają się przedmiotem obserwacji nie jednocześnie, Jęcz w określonej (uwarunkowanej poznawczo) kolejności. Na ogół jest to kolejność narzucona przez parametry przestrzenne i czasowe. Wracając do wcześniejszego przykładu, w odróżnieniu od samego jabłka, scena jedzenia jabłka będzie odbierana jako chronologiczna sekwencja kolejnych stadiów określonego, zachodzącego w czasie, procesu. Rozróżnienie między tymi dwoma typami obserwacji także znajduje swoje odbicie na płaszczyźnie języka: jest ono podstawą szeregu istotnych opozycji gramatycznych (por. 6).

Analiza procesów percepcyjnych dostarcza uzasadnienia — a zarazem wyjaśnienia — procesu kategoryzacji przez prototyp. Ogólnie rzecz biorąc, prototyp--j_;est strukturą poznawczą dającą się odnieść do jaMegÓssegmentu otaczającej nas rzeczywistości lub w jakiś sposób z takim segmentem skorelowan y est on więc niejako symbolem danej kategorii, poznawczym „punktem odniesienia”. (Funkcje prototypu może pełnić najlepszy (w naszym przekonaniu) egzemplarz będący przedstawicielem danej: kategorii, ale może to być tylko schemat: pewien zestaw cech, które (w naszym przekonaniu) powinny charakteryzować „dobre” elementy danej kategorii

(^Granice między kategoriami są nieostre, a poszczególne kategorie nakładają się na siebieyPonieważ w obrębie każdej kategorii znajdują się zarówno elementy, które ludzie uznają za „dobrych” przedstawicieli, jak i takie, które są uznawane za elementy „gorsze”, im dalej owe elementy „gorsze” znajdą się od przedstawicieli prototypowych, tym większa możliwość nałożenia

42

się na siebie dwóch, lub więcej kategorii. Kategoria zbudowana w oparciu o prototyp jest zatem przedstawiana metaforycznie jako przestrzenna konfiguracja elementów usytuowanych wokół prototypu, który znajduje się w jej centrum. Elementy nieprototypowe (peryferyjne) zajmują obszar otaczający centrum, przy czym im mniej dany element zbliżony jest do prototypu, tym większe jest jego przesunięcie od centrum ku peryferiom kategorii.

Prześledźmy tę strukturę na prostym przykładzie. Otóż większość ludzi żyjących w naszym klimacie nie będzie się zapewne wahać z zaklasyfikowaniem dębu do kategorii „drzew”. Zawahają się jednak, gdy ich - zapytamy, do jakiej kategorii należałoby włączyć kosodrzewinę: jako sosna, jest ona elementem kategorii „drzewo”, jako sosna karłowata natomiast — powinna należeć do kategorii „krzew”. Sąd okaże się trudny właśnie dlatego, że mamy do czynienia z elementem, który nie jest prototypowy ani dla kategorii „drzewo”, ani dla kategorii „krzew”.

Wbrew założeniom klasycznej teorii kategorii, aby dokonać klasyfikacji, wcale nie musimy wiedzieć, gdzie dokładnie przebiegają granice między kategoriami. Wracając do naszego przykładu, nie musimy umieć zdefiniować drzewa i krzewu. Zupełnie wystarczy, jeśli potrafimy je po prostu od siebie odróżnić. I tak bowiem będziemy wiedzieć, że dąb jest „lepszym” przedstawicielem kategorii drzew niż kosodrzewina. Jak zobaczymy w dalszym ciągu, dotyczy to także kategorii gramatycznych w języku: na przykład z gramatycznego „zachowania się” takich polskich rzeczowników, jak las i pranie wynika, że pierwszy jest „lepszym” rzeczownikiem niż drugi (por. 6.2).

Wiązki cech przypisywanych przedstawicielom uznawanymi najlepszych (prototypowych) reprezentantów swoich kategorii tworzą całościowe struktury poję-

43