skanuj0009(1) 2

XVIII BIOGRAFIA

nych i „łatwych”, stawiania ich natomiast w obliczu wyzwania, wobec którego niełatwo się znaleźć. Szczególnie pisarzy tak atakował, podejrzewając wciąż, że — pisząc książki — używają do tego celu tylko fragmentu swej osobowości, że się stylizują i „fryzują” na użytek publiczności, a zatem są nieautentyczni. Tymczasem prawdziwe, potoczne życie biegnie o wiele metrów poniżej wyniosłych wież, na których szczytach literaci prowadzą swoje dyskusje — trzeba więc ich zmusić, by go posmakowali i zweryfikowali swoją wyższość w starciu z prostakami. Taka to była idea, w imieniu której Gombrowicz zaatakował Schulza, przytaczając opinię na jego temat, którą wydała pewna (prawdziwa lub wyimaginowana) „doktorowa z Wilczej”: „Bruno Schulz (...) to albo chory zboczeniec, albo pozer; lecz najpewniej pozer. On tylko udaje tak” (W. Gombrowicz, List otwarty do Brunona Schulza).

Problem tylko pozornie był błahy — w istocie pocisk trafił celnie. Rzecz w tym, iż obaj pisarze odkrywali w swej twórczości ciemne zakamarki „niższych sfer” ludzkiej (własnej) osobowości, o ile jednak programem Gombrowicza było ujawnić to, co bezforemne i wstydliwe, by niedojrzałość przekuć w oręż przeciwko ugniatającej go konwencji, o tyle u Schulza „niższość” naprawdę zagrażała sferze ducha, trzeba więc ją było rozbrajać poprzez mitologizację. Atak Gombrowicza odebrać' musiał Schulz jako aluzję do ciemnych stron swego autodegra-dującego erotyzmu,' w odpowiedzi więc nie przypadkiem bronił splendid isolation wyższych duchów, w doktorowej podkreślając przede Wszystkim agresywną cielesność. W tych warunkach między korespondującymi nie mogło dojść do porozumienia, zapewne zresztą nie było żadnej rozsądnej postawy, która mogłaby i Gombrowicza zadowolić, i Schulzowi dać zabłysnąć.

W tym czasie autor Sklepów próbował też pisać dalej i komponować następne tomy prozy. W sferze jego zamysłów była powieść Mesjasz, która miałaby opisywać zstąpienie Odkupiciela do Drohobycza. Już w 1934 r. ukazało się w prasie opowiadanie z dopiskiem „z powieści Mesjasz” (Genialna epoka w „Wiadomościach Literackich"), potem jednak włączone do wydanego w 1937r. tomu nowel pt. Sanatorium pod Klepsydrą. Mesjasz nie doczekał się nigdy publikacji, choć istnieją przesłanki, iż powieść była w chwili śmierci autora poważnie zaawansowana lub nawet gotowa. Jerzy Ficowski uważa, iż jej rękopis, zdeponowany przez Schulza w czasie hitlerowskiej okupacji Drohobycza u znajomego spoza getta, wpadł — wraz z depozytariuszem — w ręce gestapo, a potem został przejęty przez KGB razem z całym archiwum niemieckiej policji. Nabycie manuskryptu i nieznanych rysunków proponowano po wojnie kuzynowi Schulza z USA i ambasadorowi Szwecji w Warszawie. Obaj zmarli, nim transakcja doszła do skutku, ślad wiodący do rękopisów na razie więc zaginął¹. Ostatnią pozycją książkową Schulza był wspomniany tom opowiadań, zawierający wiele utworów starszych (jeszcze sprzed Sklepów cynamonowych) oraz kilka tekstów z lat ostatnich (Wiosna, Sanatorium pod Klepsydrą, Księga, Genialna epoka). Schulz wyrażał się o nim dość krytycznie, choć nie wydaje się on wcale słabszy od Sklepów cynamonowych, szczególnie zaś nowsze opowiadania należą do najciekawszych i najczęściej cytowanych utworów drohobyckiego pisarza. Jeżeli w czymś ustępował Sklepom, to w kompozycji całości. Było to zrozumiałe, zważywszy, iż tom był składanką tekstów starych i nowych. Dziś krytyka niezmiernie rzadko zwraca uwagę na odrębność poszczególnych cykli w twórczości Schulza, traktując jego dzieło jako całość w zasadzie jednorodną.

Przyjęcie, jakie Sanatorium pod Klepsydrą zgotowała krytyka, było znów niejednolite. Wystąpił z jego pochwałą młody podówczas krytyk Artur Sandauer, powstało kilka rozprawek o charakterze analitycznym (Adama Krawczyka, Eugenii Kras-

1

Por. J. Ficowski. W oczekiwaniu na Mesjasza, ..Polityka” 1992. nr 46.