11018 IMGP9460

50

analogiami do wątku lirycznego. W tym zakresie odnotować należy przede wszystkim tendencje zmierzające do utożsamienia czasu zdarzeń z czasem gawędowej wypowiedzi — nawet tej bardziej narracyjnej -. do wykorzystywania na sposób Sterne’owski fizykalnego czasu lektury jako materialnego substytutu czasu zdarzeń. W Kazaniu konfederackim np. czas potrzebny do wygłoszenia gawędowej narracji o zachowaniach obyczajowo-liturgicznych w kościele kalwaryjskim i o zdarzeniach, które zalicza się tradycyjnie do Vorgeschichte, jest w przybliżeniu tożsamy — a przynajmnie tak funkcjonuje — z czasem odśpiewywanych pieśni: Te Deum laudamus i Przed oczy twoje, Panie. Takie zabiegi pomagają walnie uprzedmiotawiać wypowiedź w strukturze linearnej.

Zasady komponowania wątku gawędowego bynajmniej nie wyczerpują się nawet w celowym amorfizmie. Z jednej strony biegun pozornego chaosu (tak jak w dzisiejszej powieści psychologicznej), z drugiej zaś strony — rygoryzm, czasem iście retoryczny. W Kazaniu konfederackim autor wybrał pośrednią możliwość wariacji gawędowych i retorycznych ⁿ.

Przeświadczenie o amorfizmie gawędy należałoby wreszcie odpowiednio zmodyfikować, zwracając uwagę na swoistą strukturę świata poetyckiego gawędy. Przytaczane bowiem teksty ewokują określoną sytuację wypowiedzi gawędowej, która tworząc wespół z uprzedmiotowionym i desygnującym równocześnie słowem świat poetycki gawędy, może być modelowana według różnorakich założeń strukturalnych. W tym świacie, który tworzą przede wszystkim słowo przedstawione i nie-odłącznie związany z jego statusem ,,gawędowy układ nadawczo-od-mogą być odciskane najróżnorodniejsze sztance zachowań kulturowych: mitologizujące, sakralizujące, obyczajowe itp.

Maria Renata Mayenowa chce „traktować [każdy] tekst poetycki jako wyrażenie cudzysłowowe” ^w. Zdaniem jej cudzysłów pełni rolę swoistej ramy wyodrębniającej tekst z dookolnej rzeczywistości. Takim „wyra-jest i gawęda, z tą różnicą w zestawieniu ona świadoma tego faktu. Twórca gawędy — być może nieświadom tej konieczności — uczynił z niej cnotę.

I ⁿ Gawęda ta W całości w aspekcie „paradygmatycznym” i „syntagmatycznym" BB nam do zweryfikowania proponowanych pomysłów teoretycznych, by uniknąć konstruowania systemu reguł gatunkowych | zasad aktywizowanych w różnych gawędach Jednostkowo, a więc redundantnych. Chodzi o wyeliminowanie reguł przypadkowych, nie mających istotnych zadań w budowaniu systemu.

Kazanie koufederackte poddane zostanie dalej całościowej analizie ginplogicz-nej, która pełniej udokumentuje zasadność proponowanej teorii gawędy. Ponadto

problematykę teoretyczną zasygnalizowanych reguł kompozycyjnych.

1 Formula K o i c ł u k i«w i c z, op. cit., passim.

9 o potrzebie rozróżnienia znaczenia i informacji, *■ 244.

„POLONUS SUM...” KSIĘDZA MARKA, SOPLICY i RZEWUSKIEGO

1

„Hermeneutyka nauczyła nas już dawno — pisze Emil Staiger w swojej sztuce interpretacji — że do zrozumienia całości dochodzimy na podstawie szczegółu, a do zrozumienia szczegółu na podstawie — całości’* ^7B.

Można w interpretacji utworu usiłować wyjść poza ów zamknięty krąg, przywołując zewnętrzny wobec utworu historycznoliteracki kontekst tradycji, np. gatunkowej ⁷®, ale chyba wówczas kontekst ten trzeba konstruować z kolei na drodze owego wahadłowego ruchu.

Analiza Kazania konjederackiego, gawędy inaugurującej w autografie Pamiątki Soplicy, gawędy należącej do najwcześniejszych utworów tego cyklu, przeprowadzona zostanie w kategoriach genologicznych, gdyż one określają specyfikę tego utworu w ówczesnym systemie literatury. Struktura gatunkowa będzie tą Staigerowską nadrzędną całością.

Kazanie konfederackie zostanie zinterpretowane jako konkretnie zindywidualizowana, tekstowa realizacja skonstatowanych reguł gatunkowych gawędy szlacheckiej. Takie sprawdzenie „wytrzymałości” zaproponowanej teorii „gawędy jako słowa przedstawionego” jest wskazane i ze względów teoretycznych, ponieważ wysunięta propozycja ma w jakiejś mierze konstrukcję modelową, wyznaczoną również za pomocą myślenia dedukcyjnego. To, co nie zostało wprost wywiedzione z materiału empirycznego, zyska prawomocność, gdy tekst interpretowanej gawędy zacznie pełniej znaczyć pod naciskiem „podpowiadanych” mu zasad organizacji.    ,

Ponadto ewentualne uchylenie w wyniku przeprowadzanej analizy przeświadczenia o amorfizmie kompozycyjnym gawędy, które — jak już sygnalizowano — podyktowane było sytuowaniem tego gatunku w kontekście osiemnastowiecznej i dziewiętnastowiecznej prozy fabularnej ⁷⁷ — wskaże na większą komplikację statusu genologicznego prozy romantycznej, której nie da się zamknąć w ramach epiki z Heglowskiej trójcy.

2

Świat przedstawiony Kazania konfederackiego zgodnie z założeniem tematycznym i w całej pełni w zgodzie ze strukturą gatunkową gawędy

⁷⁵    E. Staiger, Sztuka interpretacji, przeł. O. Dobijanka-Witczako-wa, [w zbiorze:] Współczesna teoria badań literackich za granicą. Antologia, oprać. H. Markiewicz, t. 1: Metody stylistyki literackiej. Kierunki ergocentryczne, Kraków 1970, s. 199.

⁷⁶    Por. J. Sławiński, O problemach sztuki interpretacji, [w:] Dzieło. Język. Tradycja, Warszawa 1974, s. 165 i n.

⁷⁷    Por. Bartoszyński, op. cit., s. 100.