18591 IMG!54

290    Cziouńeif

arystokratyczną konotację. Platon tak opisuje prawdziwych filozof {Teajtet, 173d):

Oni tara już od młodych lat nie wiedzą, którędy droga na rynek ani gdzj_e stoi, ani gdzie gmach Wlelkiąj Rady ani gdzie się jakiekolwiek inne zbiorowy obrady w państwie odbywąją. Praw i uchwal ustnych i pisanych nie widują i nie słuchają. Na zabiegi partyjne o urzędy na polityczne schadzki, uczty i włóczenia się z flecistkami nawet w snach sobie nie pozwaląją.

Pod koniec V wieku p.n.e. heterie stały się ogniskiem przewrotu oligarchicznego: organizowano zabójstwa przeciwników, stamtąd wy. wodzili się przywódcy zbrojnego zamachu stanu w roku 411. Przejście od jeszcze legalnych knowań elity politycznej do działalności wy-wrotowej (storn) ułatwiła funkcja, jaką spełniała pistis, czyli przysięga wząjemnej wierności (patrz wyżej). Zabójstwo przeciwników politycznych w 411 roku przedstawiano jako formę pistis; już w 415 roku systematyczne uszkadzanie herm (utrącanie failusów) znąjdują-eych się przed ateńskimi budynkami interpretowano jako gest heterii knujących spisek. Wszczęte wtedy śledztwo ujawniło, że wiele grup arystokratycznych dopuszczało się świadomej profanacji misteriów eleuzyńskieh, parodiując je podczas sympoąjonów. Przywrócona demokracja w IV wieku formalnie zakazała hetaireiai zawiązywanych w celu obalenia ustroju (Demostenes, 46,26); przysięgi obywatelskie w innych miastach zawierały explicite zobowiązanie: „Nie będę uczestniczył w konspiracji (synomosia)”. W Atenach jednak był to okres wyjątkowy: normalnie szczytem bezbożnictwa były napaści po pianemu oraz świętokradztwa lżejszego kalibru, takie jak oddawanie moczu w przydrożnych miejscach kultu czy ujadanie mięsa ofiarnego przeznaczonego dla bogów; niektóre grupy parodiowały dla zabawy religijne thirni, przyjmując obsceniczne nazwy i spotykając się w dni złowróżbne³⁶.

Opisane wyżej łamanie zasad rzuca światło na normalną działalność thmoi i orgeones, prywatnych lub półpublicznych stowarzyszeń powołanych do sprawowania kultu określonych bóstw; istniały one od OTSze i — jak wspomnieliśmy — doczekały się formalnego uznania

²⁶ Por. Calhoun, 1913; Mnrray, 1989.

„ Czlmńek i formy żyda *połecznego

₁,tf^urray

Ętr golona. W dobie klasycznej rozmnożyły się wraz z upo-pf^niem kultów pomniejszych herosów i obcych bóstw. Osią i (fS*ości grupy był wspólny posiłek, spożywany po złożeniu ofiary i _z praktyką danego kultu. Zazwyczaj posiłek obejmował deip-i^spnposion; Arystoteles mówi o tych spotkaniach, że „celem ich jest składanie ofiar czy stosunki towarzyskie” (Etyka niko-"⁰ M^^a’ H60a), i klasyfikuje je jako podejmowane dla przy-|^_n0sci Inne grupy można poklasyfikować wedle ich funkcji: eranos Z pierwotnie ucztą składkową, później zaś stał się ważną instytucją aiąjemusj pomocy, udzielającą swym członkom nieoprocentowanyeh ^gyczek; tworzył się on często wokół pewnego kultu i obejmował wspólne ucztowanie. Podobnie grupy ząjmujące się ceremoniami pogrzebowymi zapewniały właściwy pochówek swych członków, ale rzeczywistości pełniły szerszą funkcję społeczną.

Śmierć była bez wątpienia sferą problematyczną. Ogólnie biorąc, ucztowanie nie rozciągało się poza granicę pochówku; jednak rytuały te były na tyle ważne w życiu ludzkim, że niektóre kulty rozwinęły dla swoich adeptów koncepcję wiecznego sympozjonu. Platon tak oto opisuje doktrynę orficką: „Do Hadesu ich [ludzi sprawiedliwych] wiodą w myśli i tam ich kładą. Urządząją wielkie przyjęcie dla pobożnych i ci tam w pieśni mają wieńce na głowach i nic, tylko piją już cały czas. Uważali widać, że najpiękniejsza zaplata za dzielność — to pijaństwo na wieki wieków” (Państm, 363c).

Głównym powodem, który skłaniał do inicjacji w misteriach eleu-zyńskich, była właśnie obietnica wiecznego sympozjonu post morfom. Tego rodząju wierzenia podkreślają tak naprawdę przepaść między towarzyskimi przyjemnościami za życia i ich brakiem po śmierci. Tylko herosom dane było umknąć przed tym fatum; niewątpliwie musiało się to przyczynić do upowszechnienia się w czasach hellenistycznych kultu zmarłego przeobrażonego w herosa³⁶.

Literackie przedstawienia ucztowania z okresu klasycznego pomijają zazwyczaj wymiar religijny zajmując się przede wszystkim wymiarem społecznym rytu. Autor pierwszego greckiego tekstu o charakterze autobiograficznym, łon z Chios, wiele miejsca poświęca wielkim ludziom

36 W kwestii rzekomego artystycznego wątku uczty pogrzebowej krytyka Dentze-ra, 1982, ma podstawowe znaczenie.