20163 IMGV94 84

«U,|£m3S!^ “"^U^,^kWry    b* rataomooy o-mn*. «K*^alfm

s.«-lne lahm,. jakim byle*. _ed>m _mial ,_{al pKtnata}. i .mu!oe - l"~

W młodość_ «,„g_v „a Ń|_Rr f. |*id«.te«n^o^» '^ nifty na twarzy nwtłoksataltowan*} i r«* za wielkie |. I

„Widzenie*, „patrzenie”, „spostrzeganie”. „obserwowanie' należą w twórczości Gombrowicza do czynności wyjątkowo nacechowanych:

Oko jest prawie najczulszym orfiMB dala — nadmieniłem po chwili. Bardzo łatwo wyjąć oko Dodałem jeazoo. ł* aa punkcie oczu jestem specjalnie drażliwy (164).

Najbardziej charakterystyczne dla .patrzenia” w tekstach Gombrowicza jest to, ze pojawia się ono wyłącznic w odniesieniu do świata ludzkiego. Radykalny dualizm między brakiem „oka” patrzącego na naturę (płaszczyzna opisu) a niezwykłą aktywnością „oka" obserwującego zdarzenia międzyludzkie (płaszczyzna opowiadania) wyznacza kolejną, fundamentalną opozycję w poetyce przedwojennych tekstów Gombrowicza. Jeśli „oko” opisujące naturę jest w systemie narracyjnym autora Ferdydurke maksymalnie zdegradowane i jeśli nie odgrywa żadnej — poza negatywną — roli teksto-twórczej, to czym charakteryzuje się „oko” oglądające i ludzi?

- Pozo tymi zdaniami, w których orzeczenia typu „spostrzegłem" są leksykalnymi wykładnikami naturalnych sytuacji: „spojrzał dokoła" (F, 39), „spojrzałem przez okno" (F, 156), „patrzenie" jest zawsze aktem uprzywilejowanym. Czasowniki „widzieć", spostrzegać" etc. należą niewątpliwie do najboga-ciej reprezentowanych w tekście Pamiętnika z okresu dojrzewania i Ferdydurke. Najczęstszą rolą Józia jest przecież obserwowanie, podglądanie, bycie świadkiem patrzącym na to, co się rozgrywa przed jego oczami: „Jestem świadek. Widziałem przez okno!” (F, 194), „Po obiedzie starałem się podglądać pen-

³¹ Byt może użycie lego czasownika aktualizuje także motyw Mickiewiczowski .Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną' (Pan Tadeusz, ks. I. w J41. Kun także deszyfracja całego iocipitu Ferdydurke (.przebudzenie*). Być raote jest to parodia Prousta (t, 1), nic niewykluczona jest aluzja do Wellsa Utulona pana Elueshama). Jedno jest pewne: nawet precyzyjne rozpoznanie źródłu nio jest .kluczem” do żadnego elementu tej powieści.

“jonark,. od czwartej do szóstej. bezowocnie jednak, gdyż ani rwu nie weszła w orbitę mego wzroku <F. 197).

..Oczy*' ₈ą _w przodwojennoj twórczości Gombrowicza organem niezwykłej sile ekspresji. Wzrok jest zmysłem .moc-ⁿi'^m ’ obeiwladniającym, narzucającym postaciom wolę innych osób:

Wszyscy apojrseli na mmc — i muatalem ca, powiędnąć «5). IPimkol •pojrzai na mmc spod binokli pobłażliwie i n«|W - zmalałem, noga iUła nóżką, ręka — rączką. oooba — oeóbką. istota — Ulotką. dzieło — dziełkiem. ciało - - ciałkiem (...) (P. 201.

Wzrok pełni często funkcję swoistego języka, kodu. za którego pomocą przepływają między postaciami nie zwerbalizowane informacje Bohater Gombrowicza znajduje się często w sytuacji osaczonego przez cudze spojrzenia. Wzrok staju się więc narzędziem represji, agresji, osaczania. Charakterystyczne, ze wpływa on na inne zmysły — odbiera mowę lub zmusza do mówienia (jak wyżej), wywołuje bicie serca, zamieranie głosu, zmusza do czynności motorycznych:

Ze czterdzieści par oczu i rozmaitych twarzy - serc* bilo mi. gloa _u. marł. ■kierowałem się do wyjścia (...) (6)

Akt patrzenia w tekstach Gombrowicza jest niezwykle intensywny — spojrzenie wdziera się w osobowość Innego, narusza integralność drugiej osoby, staje się często sygnałem napięć i konfliktów. Bohaterowie mierzą się więc spojrzeniami, walczą na spojrzenia, czują się przez cudze spojrzenia spętani, ale tez — jak Józio — sami spojrzeniami atakują innych. Wzrok okazuje się elementarnym składnikiem wszystkich działań, zachowań, decyzji i ekspresji:

pensjonarka | ,.| obejmuje mnie wzrokiem l—l i widzę n« jej twarzy wyraz nieżyczliwy (.. I I widzę, jak w dziewczynie wzbiera ostra młodzieńcza rucprrychylnose |...|. «F. 120).

Po chwili już była w łazience i rzuciłem się na nią wzrokiem, z ukrycia

<F. 170).

Ciekawe, ze Józio chcąc pognębić pensjonarkę wypisuje na ścianie formułę Cezara, w której nąjważniejszym słowem staje

się jjidt" — zobaczyłem:

183