23183 słow044

1976, fot. 64). Łatwość ich wykonania sprawia, że domostwa budowane taką metodą mogły rzeczywiście idealnie nadawać się do stosowania podczas migracji i wstępnego etapu zasiedlania nowych terytoriów. Z drugiej jednak strony trzeba zauważyć, że sama tylko łatwość wzniesienia budynku nic mogła być argumentem przesądzającym o jego powszechnym stosowaniu przez Słowian, bowiem konstrukcja kamiennego pieca, który był nieodłącznym elementem opisywanego tu wczesnosłowiańskiego domostwa, mogła nastręczać wiele trudności na obszarach pozbawionych kamienia. Dokładnie powtarzana forma domostwa na wielkich obszarach świadczy o tym, że chociaż była ona prosta i w oczach bizantyńskich pisarzy mogła sprawiać wrażenie „nędznej”, musiała mieć dla Słowian istotne znaczenie jako identyfikator ich tożsamości.

Stopniowy zanik opisanej formy na wielu terenach objętych osadnictwem Słowian (np. częściowo w Polsce, w Czechach, na Słowacji, na terenach nadłabskich) zapewne już w ciągu VII lub na początku VIII w. potwierdzałby tezę, że wraz z osiągnięciem stabilizacji osadniczej mogły wchodzić w użycie inne typy domostw, zwłaszcza budynki naziemne. Jednocześnie przestało być konieczne podtrzymywanie tej fomiy zewnętrznej manifestacji przynależności etnicznej, niezbędne dla utrzymania jedności grupy w czasie kontaktów z obcymi gntpami plemiennymi. Tej tezie o przejściowym charakterze czworokątnych ziemianek przeczą jednak stwierdzone fakty utrzymywania się ich na niektórych terenach bardzo długo (na pewnych obszarach Ukrainy niemal do czasów nam współczesnych). Mogłoby to oznaczać, że na rdzennym terenie, na którym doszło do powstania tej innowacji kulturowej, rozwijała się ona dalej, przy czym stopniowo obiekty tymczasowe ustępowały miejsca obiektom stałym, o mocnej drewnianej konstrukcji. Czworokątne ziemianki użytkowane były aż do XII w. na obszarach lessowych południowo-wschodniej Polski, również na terenie grodów małopolskich, np. w Zawadzie kolo Tamowa (A. Cetera 1994) czy (nieco krócej, bo do XI w.) w Stradowie (H. Zoll-Adamikowa 1997). Pojawienie się ich w tej fazie w obrębie osiedli obronnych oraz wiclofazowość użytkowania i obecność zrębowej konstrukcji ścian, stwierdzona dowodnie np. w Zawadzie, świadczą- tak jak na Ukrainie - o zmienionym charakterze tej formy domostwa, przeradzającego się w budynek stały.

Na innych obszarach osadnictwa słowiańskiego, zwłaszcza wśród Słowian zachodnich, jedynie nieliczne przykłady czworokątnych ziemianek z piecami w rogach mogą być datowane później niż na okres migracji i początków zasiedlania nowych terytoriów. Występują one przy tym w tym okresie raczej na peryferiach obszaru zasiedlonego przez Słowian, np. w rejonie Lubeki- w IX w. (M. Dulinicz, T. Kcmpkc 1993) czy nad Narwią w północno-wschodniej Polsce (Haćki koło Bielska Podlaskiego)- w XI w., co może świadczyć o podtrzymywaniu tradycyjnych form kultury materialnej w celu symbolizacji przynależności etnicznej w strefach kontaktu z innymi ludami.

Zarysowany wyżej obraz niezwykle jednorodnego charakteru wczesnosłowiańskich budynków mieszkalnych komplikowany jest jednak przez fakt, iż na pewnych obszarach, zwłaszcza związanych z osadnictwem zachodnio-słowiańskim, obok lub zamiast „klasycznych” kwadrato-