29 (631)

64 Pojęcia i ich rozwój

Przypomnijmy, że jego zdaniem dziecięca, egocentryczna i niezróżnicowana, koncepcja świata zakładała fizykalizm/realizm jako założenie o naturze bytów (wszystkie byty mają charakter materialny), animizm (ruch jako kryterium życia oraz pragnienia i zamiary jako podstawowe wyjaśnienie ruchu), kreacjonizm/ artyficjalizm (byty zostały celowo stworzone lub wytworzone) jako wyjaśnienie pochodzenia elementów otoczenia i fenomenalizm (rzeczywiste jest to, co bezpośrednio spostrzegane) jako założenie epistemologiczne. Taki obraz został usystematyzowany i potwierdzony w badaniu na dużej próbie przez Laurendau i Pinarda (1962).

Współczesny stan wiedzy nie pozwala utrzymać żadnego z tych elementów jako podstawy dziecięcej koncepcji świata, o czym świadczą przedstawiane dalej badania. Najbardziej radykalna zmiana dotyczy wiedzy o rozumieniu przez dziecko przyczynowości. Bullock, Gelman i Baillargeon (1982) pokazały, że w wieku od 3 do 6 lat dziecko dysponuje pełną koncepcją przyczynowości fizycznej (obejmującą porządek czasowy, mechanizm i deterministyczny związek przyczyny i skutku). Błąd tkwiący w badaniach Piageta polegał na przyjęciu empirystycznej koncepcji przyczynowości, jako uogólnienia spostrzeganej kowariancji i porządku czasowego zdarzeń. Tymczasem rozumienie przyczynowości ma pojęciowy składnik: wyjaśnienie mechanizmu zdarzenia. Bullock i in. (1982) pokazały na przykład, że dziecko rozumie, że zdarzenie nie zajdzie, jeżeli dokonana została zmiana istotna ze względu na mechanizm przyczynowy (np. usunięta jedna kostka domina w przewracającym się szeregu), ale nie ma znaczenia zmiana nieistotna dla mechanizmu (np. pierwsza kostka zostaje pchnięta szklanym, a nie drewnianym tłoczkiem). To, co podlega rozwojowi, to nie fonnalna struktura rozumienia związków przyczynowych, ale wiedza o konkretnych mechanizmach przyczynowych występujących w środowisku oraz zdolność do jej werbalizacji. Późniejsze badania nad percepcją przyczynowości przez niemowlęta (Baillargeon, 1995; Leslie, 1995; Leslie i Keeble, 1987; Premack i Pre-mack, 1995a; patrz także badania opisane w dalszej części rozdziału) jeszcze bardziej zmieniły obecne poglądy na ten temat. Na przykład Leslie i Keeble (1987) pokazali, że półroczne dziecko rozumie, że zderzenie dwóch przedmiotów może natychmiast zainicjować ruch tego z nich, który początkowo był nieruchomy. W badaniach, nawiązujących do pracy Michotte’a (1963), dokumentującej iluzje przyczynowości u dorosłych, Leslie i Keeble przedstawiali niemowlętom film, w którym czerwona kula, tocząca się z prawej do lewej strony uderzała w czarną kulę, która natychmiast (grupa eksperymentalna) lub po kilku sekundach (grupa kontrolna) zaczynała się toczyć w tym samym kierunku. Następnie ten sam film puszczany był od końca do początku. Dzieci w grupie eksperymentalnej znacznie dłużej utrzymywały wzrok na ekranie, spostrzegając odwróconą sytuację jako nową (czerwona kula, która przedtem była „sprawcą” zdarzenia, w odwróconej sekwencji stawała się „ofiarą”). Sekwencja zdarzeń w grupie kontrolnej, ze względu na opóźnienie między zderzeniem a początkiem ruchu drugiego obiektu, nie była interpretowana w kategoriach związku przyczynowego, a co za tym idzie jej odwrócenie nie wpłynęło znacząco na sposób spostrzegania i rozumienia sytuacji przez dziecko.

Spostrzeganie przyczynowości ma ścisły związek z drugim wymiarem naiwnych teorii: ontologią. Do różnych klas zjawisk (kategorii ontologicznych) stosujemy różne schematy wyjaśnień przyczynowych. Leslie (1982, 1984) pokazał, że kilkumiesięczne niemowlęta nie okazują zdziwienia ruchem naruszającym niektóre prawa fizyczne tylko wtedy, gdy sprawcy mchu przypisać można intencje (np. ruch kierowany jest ręką ludzką). Szereg innych badań (wspominanych wcześniej w tym rozdziale) pokazuje, że niemowlęta i małe dzieci kierują się właściwościami mchu, spostrzegając i klasyfikując substancje i przedmioty (np. jako żywe lub intencjonalne), przypisując im różne, nieobserwowalne właściwości, czy przewidując ich zachowanie, przy czym zależności te nie maja charakteru prostego uogólnienia empirycznego (Leslie, 1994 a i b; Premack i Premack, 1995a i b; R. Gelman i in, 1995; patrz także dalsze badania przedstawione w dalszych częściach pracy).

Możemy uznać, że dziecięca ontologia i koncepcje przyczynowości daleko wychodzą poza ramy fizykalizmu i animizmu. Przyglądając się rozwojowi wiedzy dziecka w poszczególnych dziedzinach poznawczych nie tylko znajdziemy dalsze argumenty na rzecz tego poglądu, ale pokażemy również, że dziecko w wieku przedszkolnym nie posługuje się również wyłącznie fenomenalistycznąepistemologią a jego poglądy dotyczące genezy zjawisk i przedmiotów wykraczają poza arty-ficjalizm i kreacjonizm. Z braku miejsca przegląd ten ograniczymy do najważniejszych dziedzin pojęciowych, a wiec w pierwszym rzędzie „naiwnej mechaniki” i „naiwnych teorii umysłu”, a w dalszej kolejności naiwnej biologii i innych koncepcji rodzajów naturalnych, dziedziny wytworów człowieka i wreszcie pobieżnego omówienia innych dziedzin.

Naiwna mechanika

Aby poruszać się w przestrzeni wypełnionej obiektami fizycznymi i substancjami, dostrzegać przedmioty, przewidywać ich interakcje, czy posługiwać się narzędziami, człowiek musi dysponować przynajmniej minimalną wiedzą o ciałach i substancjach fizycznych oraz zachodzących pomiędzy nimi oddziaływaniach.