36

78 Pojęcia i ich rozwój

mechanizm przyczynowy. Można również sądzić, że posiadają one pewne pierwotne koncepcje choroby i dziedziczenia (S. Gelman, 1997; Kalish, 1996). W tym samym wieku dzieci traktują w przypadku zwierząt przynależność do jednej kategorii jako podstawę do dokonania atrybucji indukcyjnej (Gelman i Markman, 1986; Gelman i Cooley, 1991) oraz nieobserwowalnych właściwości wewnętrznych (Gelman i Wellman, 1991). Keii i in. (1998) pokazali także, że kilkuletnie dzieci nadają tym samym cechom percepcyjnym różne wagi w klasyfikacji obiektów ożywionych (rośliny i zwierzęta) i wytworów człowieka, przy czym układ tych wag jest podobny jak u dzieci starszych i u dorosłych. Własne badania dotyczące tego zagadnienia prezentujemy w rozdziale 6.

Opierając się na opisanych wyżej, jak i własnych badaniach, Hatano i Inaga-ki (1994) dowodzą, że choć biologiczne koncepcje dzieci w wieku przedszkolnych oparte są na analogii personalizacyjnej, w której człowiek stanowi wzorcową istotę żywą, system pojęć biologicznych jest odrębny od dziecięcej psychologii. Dziecięca biologia ma charakter witalistyczny, tzn. czynności biologiczne nastawione są na podtrzymanie pewnej niewidocznej wewnętrznej siły życiowej, która generuje rozwój i utrzymuje prawidłowe działanie oraz integralność organizmu.

Istnienie niezależnej dziecięcej biologii neguje Carey (1985, 1995). Jej zdaniem, aż do około dziesiątego roku życia, dziecięca biologia jest ściśle powiązana z psychologią. Czynności biologiczne traktowane są podobnie jak czynności intencjonalne. Czterolatki traktują człowieka jako prototyp obiektu intencjonalnego, a zarazem żywego, chętnie przenosząc na inne (również nietypowe) zwierzęta nieznane wcześniej, ukryte właściwości człowieka (np. informację, że człowiek posiada śledzionę). Analogiczny transfer nie zachodzi jednak ze zwierząt na zwierzęta. Sytuacja zaczyna się zmieniać w szóstym roku życia. Dziecko dowiaduje się więcej o specyficznie biologicznych funkcjach organizmu, a kategoria istot żywych staje się bardziej zróżnicowana: już me tak antropocen-tryczna, stopniowo włączane są do niej także rośliny. Jednak do oddzielenia dziecięcej teorii biologicznej i teorii umysłu dochodzi dopiero kilka lat później.

Drugi biegun w badaniach nad podstawami prywatnych koncepcji biologicznych stanowi modułowo-natywistyczna koncepcja naiwnej biologii reprezentowana przez Atrana (1998). Stara się on wykazać, że istnieje uniwersalny kulturowo system kategoryzacyjny. specyficzny dla biologii, ale nie dla innych kategorii ontologicznych (Coley, Medin i Atran, 1997). System ten ma charakter hierarchicznej taksonomii, przy czym każdemu poziomowi tej taksonomii przypisane są określonego rodzaju wnioskowania, z dominującym teleologicznym schematem wyjaśniania. Oczywiście istnieje kulturowe zróżnicowanie konkretnych klasyfikacji, zarówno między różnymi kulturami, oraz między wiedzą potoczną a współczesną taksonomia naukową, jednakże zasadnicza struktura sys-icinu pozostaje zachowana.

Złożoność problemu rozwoju dziecięcych koncepcji biologicznych oraz jego waga z punktu widzenia psychologii ewolucyjnej, sprawiają, że jest on w ostatnich latach przedmiotem coraz większej liczby badań (por. Medin i Atran , 1999). Można więc spodziewać się wkrótce nowych, interesujących wyników.

Koncepcja przedmiotów — wytworów człowieka

Ważną dziedziną poznania człowieka są intencjonalnie wytworzone przedmioty (tzw. artefakty). Choć niektóre zwierzęta posługują się instrumentalnie przedmiotami, to jednak zdolność do wytwarzania narzędzi jest specyficznie ludzka (Tomasello, 1999), a ponadto nie wszystkie artefakty są w dosłownym sensie narzędziami (artefaktami są np. niespotykane zupełnie w świecie zwierząt dzieła sztuki i inne tego typu wytwory kulturowe). Zarówno argumenty psychologiczne (Błoom, 1996; S. Gelman i Bloom, 2000; Keil, 1989), jak i filozoficzne analizy reprezentacji pojęciowych (Dennett, 1987) pozwalają przypuszczać, że wytwory człowieka stanowią specyficzną kategorię pojęciową. Powstaje jednak pytanie, jakiego rodzaju wiedza podstawowa tworzy tę dziedzinę i czy podlega ona istotnym zmianom pojęciowym.

Analiza „dorosłych” pojęć odnoszących się do artefaktów wskazuje, że trzy składniki stanowią podstawę ich klasyfikacji. Po pierwsze intencja twórcy (Dennett, 1987; Bloom, 1996; Gelman i Bloom; 2000), po drugie historia użycia i przekształceń (Bloom, 1996), po trzecie bieżąca funkcja. Wytwory człowieka mają też często charakterystyczne cechy percepcyjne, choć zwykle ich dopuszczalne zróżnicowanie w obrębie kategorii może być większe niż w przypadku rodzajów naturalnych. Bardziej złożone artefakty charakteryzowane są również przez zasady działania i wewnętrzną strukturę funkcjonalną (Keil, 1989). Czy, i w jakim stopniu, wszystkie te składniki odzwierciedlone są w dziecięcych strukturach pojęciowych?

Cytowane już kilkukrotnie badania Mandler i McDonough (1996, 2000) pokazały, że w pierwszym roku życia dziecko odróżnia percepcyjnie zwierzęta i niektóre kategorie wytworów człowieka i, co więcej, przypisuje do nich w spo-