27 (672)

60 Pojęcia i ich rozwój

Celem eksperymentów było sprawdzenie, czy (1) niemowlęta tworzą kategorie poziomu podstawowego złożonych przedmiotów - wytworów człowieka (których właściwości percepcyjne są w dużym stopniu arbitralne) oraz (2) czy w czwartym miesiącu życia dzieci potrafią również utworzyć kategorie z poziomu nadrzędnego.

Do rozstrzygnięcia pierwszego problemu eksperymentator wykorzystał zdjęcia różnych krzeseł i foteli, kanap, łóżek i stołów, przy czym krytycznym testem było różnicowanie kategorii krzesła (fotela) i kanapy jako mających najwięcej wspólnych cech (nogi, siedzenie, oparcie , podpórki pod łokcie). Dwie pozostałe kategorie stanowiły wyłącznie źródło bodźców kontrolnych. Zdjęcia dobrane zostały tak, żeby w obrębie jednej kategorii z poziomu podstawowego reprezentowana była jak największa różnorodność percepcyjna (różne kształty, faktury, kolory i orientacje przestrzenne). W badaniu nad kategoryzacją z poziomu nadrzędnego wykorzystane zostały dwie kategorie: ssaków (w odróżnieniu od ptaków, ryb i mebli) oraz mebli (w odróżnieniu od pojazdów i ssaków). Obiekty należące do jednej kategorii nadrzędnej dobrane zostały tak, aby zapewnić maksymalne zróżnicowanie, np. w kategorii meble znalazły się łóżka, zegary, szafy, lampy i krzesła reprezentujące różne kolorystyki, style, materiały itd. W oddzielnych pilotażach sprawdzana była zdolność różnicowania obiektów w ramach kategorii podstawowych oraz preferencja a priori dla bodźców testowych (aby wykluczyć, że wyniki są artefaktem spowodowanym większą atrakcyjnością niektórych bodźców lub nieróżnicowaniem podobnych obiektów z tej samej kategorii).

Wyniki wykazały zdolność tworzenia przez dzieci w czwartym miesiącu życia percepcyjnych kategorii z poziomu podstawowego nawet złożonych przedmiotów (krzesło, kanapa). Po fazie zapoznawania z kategorią, zdjęcia obiektów należących do nowej kategorii były wyraźnie preferowane przed nowymi obiektami należącymi do kategorii prezentowanej w fazie familiaryzacji, przy czym preferencja ta była silniejsza niż preferencja spontaniczna (bez uprzedniego zapoznania z kategorią). Co jednak ciekawsze, podobny rozkład wyników w eksperymencie, w którym porównywano kategorie ssaków, ryb, mebli i pojazdów, pozwolił (z pewnymi zastrzeżeniami) uznać, że kilkumiesięczne dziecko tworzy także kategorie z poziomu nadrzędnego, choć ich zakres i ostrość granic nie zostały w pełni wyjaśnione. Nie wiadomo, czy różnicowanie przebiegało pomiędzy nadrzędnymi kategoriami mebli, pojazdów i ssaków, czy też jeszcze bardziej globalnymi kategoriami przedmiotów i zwierząt. Tak, czy inaczej, wyniki mc potwierdzają hipotezy, że kategoryzacja na poziomie nadrzędnym jest wtórna wobec kategoryzacji na poziomie podstawowym, ale wskazują że może być dokonywana równolegle.

Kategoryzacja percepcyjna a naiwne teorie

Przedstawione wyżej badania pokazują, że już w pierwszym roku życia dziecko tworzy kategorie, których podstawy percepcyjne byłyby trudne do określenia ii priori. Podobieństwo percepcyjne spełnia w reprezentacjach pojęciowych ważną, choć nie koniecznie samodzielną i decydującą, rolę. Jednocześnie ważna część wiedzy pojęciowej ma charakter „teoretyczny”, pozapercepcyjny. Poszczególne pojęcia powiązane są nie tylko podobieństwem, ale różnego rodzaju relacjami wyjaśniającymi, przyczynowymi, ontologicznymi, tworząc spójne systemy nazwane przez nas wcześniej „naiwnymi teoriami” i dziedzinami pojęciowymi (por. także Gopnik i Meltzoff, 1997; Murphy i Medin, 1985; Hirschfeld i tielman, 1994a, b). Pomiędzy różnymi badaczami zachodzi jedynie różnica zdań, czy ta część wiedzy pojęciowej budowana jest w oparciu o percepcję (jak sugerują np. Goldstone i Barsalou, 1998), czy też przeciwnie - od początku kieruje wykorzystaniem wiedzy percepcyjnej (Keil i m„ 1998). Zagadnieniem tym zajmujemy się bardziej szczegółowo w rozdziale 6., w którym prezentujemy m. in. własne badania (przeprowadzone na dzieciach kilkuletnich oraz na dorosłych).

Najbardziej znaną teorię dotyczącą percepcyjnych i pojęciowych zaczątków kategoryzacji w pierwszych dwóch latach życia dziecka przedstawiła J. Man-dler wraz z współpracownikami (Mandler, 1988, 1992, 1996, 1997, 2000; Man-dler i McDonough, 1996, 2000). Zgodnie z pierwszą jej tezą (Mandler, 1988, 1992), niemowlę, obserwując zachodzące w swoim polu percepcyjnym zdarzenia, dokonuje w drodze analizy percepcyjnej redeskrypcji reprezentacji percepcyjnych. Wynikiem są reprezentacje w formie schematów obrazowych (image schema), stanowiących w pewnym sensie podstawowe „cegiełki” poznania pojęciowego. Schematy obrazowe nie są jednak wzrokowymi konstrukcjami per-cepcyjnymi, ale abstrakcyjnymi reprezentacjami dynamicznych relacji przestrzennych - wzorców „ścieżek” ruchu obiektów. Tak więc mogą istnieć schematy obrazowe ruchu biodynamicznego (charakterystycznego dla obiektów ożywionych), relacji zawierania (pochłaniania, wkładania do pojemnika), ruchu ukierunkowanego na cel, zderzenia dwóch ciał stałych itp. warto w tym miejscu zaznaczyć, że podobne elementarne struktury poznania sugeruje się w lingwistyce