35 (488)

76 Pojęcia i ich rozwój

teorii umysłu. Takie było np. stanowisko Piageta, który charakteryzował wizję świata dziecka w przedoperacyjnym stadium rozwoju jako animistyczną, tzn. zakładającą ruch jako kryterium przypisania obiektowi życia oraz pragnienia i zamiary jako przyczyny wszelkich procesów życiowych.

Zauważmy, że rozdzielenie dziedziny biologii od teorii umysłu i teorii ciała fizycznego jest rzeczywiście trudne. Po pierwsze, typowym przykładem organizmu żywego jest człowiek, a szereg procesów i właściwości biologicznych jest przez dziecko bezpośrednio doświadczanych równocześnie ze stanami umysłu (np. integralność ciała i obecność krwi a odczuwanie bólu, odżywianie się a głód, pragnienie i spostrzeganie jedzenia). Po drugie, organizmy żywe są zarazem ciałami fizycznymi, podlegającymi, przynajmniej w części, tym samym prawom, co inne ciała fizyczne. Ilustruje to wiele przykładów zgodnych z codziennym doświadczeniem. Odżywiając się, wkładamy pożywienie do „pojemnika”, jakim jest nasz układ pokarmowy. Nasze własne ciało, tak jak ciało innego człowieka, zwierzęcia, czy jakikolwiek obiekt fizyczny spadnie pod wpływem grawitacji, jeżeli nie będzie podparte od dołu. Co więcej, niektóre organizmy żywe, np. rośliny, zdająsię, na pierwszy rzut oka, mieć więcej wspólnego z nieożywionymi obiektami naturalnymi, niż z ludźmi i typowymi zwierzętami.

Idąc jeszcze dalej, codzienne doświadczenie percepcyjne oraz własnej osoby również może być mylące. Wydaje się na przykład, (co jest do pewnego stopnia prawdą), że możemy intencjonalnie kontrolować niektóre, zwłaszcza te najłatwiejsze do konceptualizacji, procesy życiowe: odżywianie się i przemianę materii, częściowo oddychanie itp. Z drugiej strony, jedną z definicyjnych cech organizmu żywego jest podleganie zmianom i cyklom życiowym, obejmującym narodziny, wzrost i przemianę form. Dopóki jednak dziecko nie przyswoi pewnej, wymagającej mediacji kulturowej, wiedzy, może w takich kategoriach interpretować łatwo obserwowalne przemiany innych, niż zwierzęta i rośliny, obiektów naturalnych, takich jak ciała niebieskie (księżyc, słońce), zjawiska meteorologiczne (chmury), elementy geomorfologii (rzeki, wodospady).

Jak widać, nawet jeżeli dziecko posiada wyodrębnioną dziedzinę biologii, określenie jej zakresu ontologicznego może być zadaniem bardzo trudnym. Z kolei niejasny status ontologiczny powodować może, że trudno jednoznacznie interpretować wyniki badań nad innymi aspektami dziecięcych teorii. Zawsze bowiem w przypadku niepowodzenia dziecka w określonym zadaniu możliwe będą dwie interpretacje: albo dziecko nie dysponuje strukturą pojęciową niezbędną do rozwiązania zadania, albo popełniło błąd kategorii i dysponując ko-

Mii-c/ną strukturą nie użyło jej, lub użyło jej poza jej właściwym zakresem, błęd-iin* klasyfikując dany obiekt. Podobny problem wiąże się z podstawowym w n.iiwnych teoriach biologicznych teleologicznym schematem wyjaśniającym, t hne większość struktur i procesów biologicznych wyjaśniamy poprzez ich funk-. iv przystosowawczą i ogólne cele, jakimi są podtrzymanie życia i zachowanie jmImiku (Atran, 1994, 1998; Hatano i Inagaki, 1994), schemat teleologiczny może mwnież zostać prawidłowo zastosowany w odniesieniu do wytworów oraz Iinikcjonowania człowieka i nie jest jasne, czy dzieci w wieku przedszkolnym m/nicująte zastosowania (Kelemen, 1999). Uczynienie tych zastrzeżeń jest konieczne, zanim podejmiemy próbę przedstawienia badań nad dziecięcą biologią.

Czy istniejąjakiekolwiek wskazówki, które pozwoliłyby przypisać niemowlętom i kilkuletnim dzieciom posiadanie systemu kategorii biologicznych, od-lębnycb od kategorii psychologicznych oraz innych rodzajów obiektów mate-nalnych? Przytoczone wcześniej badania BelChadhy (1996) wykazały, jej już k i Ikumiesięczne niemowlę jest zdolne do percepcyjnego różnicowania ogólnych kalegorii zwierząt i różnych kategorii wytworów człowieka (mebli, pojazdów). Icdnak fakt, że wyniki te można symulować za pomocą prostego systemu ko-nekcjonistycznego (Quinn i Eimas, 2000), musi powstrzymywać przed zbyt pochopnym przypisaniem wrodzonych mechanizmów kierujących uwagę na właściwości percepcyjne istotne dla wyróżnienia kategorii biologicznych (choć lego nie wyklucza). Kilka innych zdolności ujawniających się już w pierwszym loku życia mogłoby być traktowane jako zaczątki dziecięcej koncepcji biologicznej. Są to: różnicowanie ruchu biomechanicznego (Bertenthał, 1993) i ruchu „w miejscu” (Premack i Premack, 1995a), różnicowanie przez dziewięciomiesięczne i starsze niemowlęta działań i czynności właściwych dla zwierząt i dla wytworów człowieka, nawet gdy testowane jest to na nietypowych i nieznanych przykładach kategorii (Mandler, 2000; Mandler i McDonough; 2000), wreszcie używanie w tym samym wieku faktury obiektu do jego identyfikacji, ale tylko w odniesieniu do obiektów biologicznych. Nie jest jednak jasne, czy przytoczone przykłady wskazują specyficzne właściwości obiektów biologicznych w zestawieniu z innymi obiektami intencjonalnymi.

Istnieje jednak szereg badań, które wskazują, że przynajmniej dzieci w wieku przedszkolnym posiadają wyodrębnioną kategorię obiektów żywych i stosujących się do nich struktur wyjaśniających. 1 tak: Keil (1994), Springer i Keil (1991), Springer, Ngyuen i Samaniego (1996) opisują badania wykazujące, że kilkuletnie dzieci traktują procesy rozwojowe jako specyficznie biologiczny