30 (615)

66 Pojęcia i ich rozwój

Jednym z najciekawszych dokonań współczesnych badań nad rozwojem poznawczym jest seria prac Renee Baillargeon (patrz np. Baillargeon 1987, 1991, 1995), dotyczących niemowlęcej koncepcji mechaniki (przedmiotu i ruchu). Wynika z nich, że dziecko reprezentuje stałość przedmiotu nie później niż w czwartym miesiącu życia i że reprezentacja ta powiązana jest ściśle ze spostrzeganiem relacji przyczynowych pomiędzy przedmiotami i ich ruchem.

Najbardziej sugestywnym, a zarazem dobrze ilustrującym metodę badania, przykładem jest eksperyment Baillargeon (1987). Niemowlęta w wieku 3,5 oraz 4,5 miesiąca umieszczane były przed poruszającym się do przodu i tyłu, nieprzezroczystym ekranem. W fazie habituacji ekran wykonywał cyklicznie pełny ruch o 180° (od pozycji poziomej z przodu do pozycji poziomej z tyłu i z powrotem). Kiedy czas fiksacji wzroku na ekranie ustalał się na niskim poziomie następowała faza testowa. W jednej wersji, za ekranem, aie na trasie jego ruchu, umieszczany był klocek. W drugiej wersji klocek umieszczany był w tej samej odległości od dziecka, ale obok ekranu. W każdym z warunków połowa badanych dzieci oglądała zdarzenie, w którym ekran rozpoczynał ruch tak, jak w fazie habituacji, dochodził do pozycji, w której znajdował się klocek, zatrzymywał się i po pewnym czasie rozpoczynał ruch w kierunku przeciwnym. Druga połowa badanych, bez względu na położenie klocka, oglądała ponownie taki sam ruch, jak w fazie habituacji. Dwa element sytuacji eksperymentalnej wymagają szczególnego odnotowania. Po pierwsze, dziecko traciło z oczu na pewien czas (ok. 8 s.) umieszczony za ekranem klocek. Po drugie, klocek ograniczał możliwość ruchu ekranu tak, że sytuacja, w której ekran wykonywał pełny ruch (180°) była niemożliwa fizycznie, ale za to bardzo podobna do sytuacji z fazy habituacji. Podobieństwo to powinno sprawić, że nie wystąpi silna dyshabituacja, o ile niemowlę nie reprezentuje stałości przedmiotu poza swoim polem percepcyjnym oraz nie rozumie związku przyczynowego między ruchem a przeszkodą. Jeżeli dzięcko kieruje się wyłącznie percepcyjnym podobieństwem sytuacji, to dyshabituacja powinna natomiast wystąpić w warunkach gdy ekran zmienia charakterystykę ruchu, tzn. zatrzymuje się w miejscu w którym znajduje się klocek.

Wyniki wykazały odwrotną zależność. Znaczna większość dzieci 4,5. miesięcznych i połowa 3,5. miesięcznych najsilniejszą dyshabituacją(najwyższą różnicą czasu fiksacji i największą liczbą powtórzeń potrzebną do ponownego ustabilizowania czasu fiksacji wzroku) reagowała na sytuację niemożliwą fizycznie, choć percepcyjnie najbardziej podobną do wcześniej prezentowanej, oraz na sytuację, w której ekran zmienia ruch, choć klocek ustawiony był obok i nie stanowił l ii /eszkody (nowy wzorzec ruchu bez wyraźnej przyczyny fizycznej). Najbardziej pi.iwdopodobna interpretacja wyników eksperymentu nakazuje uznać, że dziecko me lylko reprezentuje (przynajmniej na krótki czas) istnienie przedmiotu poza polem percepcji (klocka zasłoniętego przez ekran), ale także uwzględnia zależności pi zyczynowe pomiędzy właściwościami i położeniem przedmiotu, a ruchem ekranu, które pozwalają dziecku przewidzieć, w którym miejscu ekran powinien zali/ymać się. Przypomnijmy, że Piaget traktował pojęcie stałości przedmiotu jako późne osiągnięcie stadium sensoryczno-motorycznego.

Rozwój koncepcji mechaniki w pierwszym roku życia obejmuje stopniowe i ukrywanie kolejnych właściwości definiujących obiekt fizyczny, do czego wyko-i/.ystywane są pierwotne (wrodzone) ograniczenia spostrzegania obiektu i in-u-rpretowania jego zachowania. Spelke (1994; Spelke i in. 1992; Spelke, Philips i Woodward, 3 995) wymienia trzy zasady, wokół których dziecko buduje koncepcję przedmiotu od początku procesu rozwoju: (1) zasadę spójności (porusza-iqcy się przedmiot zachowuje integralność i granice), (2) zasadę ciągłości (poruszający się przedmiot przebiega po jednej, ciągłej drodze w czasie i przestrzeni, przy czym tylko jeden przedmiot może w danym momencie znajdować się w określonym miejscu) oraz (3) zasadę kontaktu: przedmioty poruszają się wspólnie tylko gdy się stykają. Niemowlęta stosują te zasady w percepcji przedmiotów fizycznych, ale nie ludzi (Leslie, 1984; Spelke i in., 1995). Zasady te są rozbudowywane tak, aby włączać do nich nowe, istotne zmienne. Np. pierwotnie dziecko uznaje, że dwa przedmioty nie mogą zajmować tego samego obszaru przestrzeni, ale konstruując w oparciu o tę zasadę swoje oczekiwania dotyczące zdarzeń zachodzących poza kontrolą percepcyjną (np. za ekranem, jak w badaniu opisanym powyżej), nie potrafi uwzględnić wielkości przedmiotów.

Niektóre zasady dziecięcej mechaniki wykształcają się później w niemowlęctwie (ok. 5.-6. miesiąca życia) i prawdopodobnie wynikają z interakcji pierwotnych zasad z doświadczeniem percepcyjnym i ruchowym (Spelke, Vishton i von Hofsten, 1995). Do nich należy rozumienie zawierania jednego przedmiotu przez drugi (koncepcja „pojemnika”; Hespos i Baillargeon, 2001) oraz rozumienie podparcia jako przeciwdziałania ciążeniu (ciało nie podparte musi spaść), co demonstrują słynne badania Gibson i Walk (1960), w których dopiero półroczne dzieci reagowały lękiem, kiedy zostały położone na przezroczystej płycie, pod którą znajdowało się „urwisko” - nagłe obniżenie widzianej powierzchni (choć badania Needham i Baillargeon, 1993, sugerują, że pewną koncepcją podparcia dysponują już dzieci w piątym miesiącu życia).