24 (784)

54 Pojęcia i ich rozwój

Wydaje się, że najistotniejszymi kategoriami percepcyjnymi sąprzedmiot, przestrzeń (jako system odniesienia dla przedmiotów) i ruch (jako dynamiczny aspekt relacji pomiędzy przedmiotami). Percepcja tych trzech kategorii jest nie jest niezależna, i omówimy ją tu łącznie. Dwie inne grupy procesów percepcyjnych wydają się również warte wyróżnienia, jako szczególnie istotne ze względu na rozwój ważnych funkcji poznawczych. Ponieważ jednak nie wiążą się bezpośrednio z badaniami przedstawianymi w tej pracy, nie będziemy ich omawiać szczegółowo. Są to percepcja twarzy (szczególnie ważna ze względu na poznanie społeczne) i analiza dźwięków mowy, jako podstawa nabywania języka. Obie te zdolności wydają się opierać na specyficznych, rządzących się swoimi własnymi regułami procesach¹², których najwcześniejsze przejawy obserwowane są już w pierwszych dniach życia dziecka, np. spontaniczne naśladowanie prostych grymasów twarzy, specyficzna reakcja na schematyczny obraz twarzy (w odróżnieniu od innych konfiguracji tych samych elementów, por. Carey, 1996; Meltzoff, 1988) oraz odmienna reakcja na dźwięki języka, którym posługuje się matka, niż na inne języki (Mehler i in., 1988; Aslin, Jusczyk i Pisoni, 1997).

2.4.1. Spostrzeganie przedmiotów, ruchu i przestrzeni

Przedmiot, jako wyodrębniona i spójna całość o stałych, istotnych właściwościach fizycznych, jest szczególnie ważną kategorią percepcyjną. Kategoria przedmiotu jest punktem wyjścia do kategoryzacji pojęciowej. Do wczesnych lat 80. dominował pogląd, że kategoria przedmiotu wykształca się poprzez stopniowe uczenie się w pierwszym roku życia dziecka. Obecnie zgromadzono wiele wyników badań świadczących, że percepcja i rozumienie przedmiotu jako całości o stałych własnościach fizycznych pojawia się u dzieci bardzo wcześnie. Część z tych badań dotyczy procesów wykraczających poza percepcję (omawiamy je dalej w tym rozdziale).

Kelleman i współpracownicy (Kellman, 1996; Kellman i Arterberry, 1998; Kellman i Banks, 1997) wyliczają siedem składników procesów percepcji przedmiotu: (1) spostrzeganie krawędzi (2) klasyfikacja krawędzi, (3) określanie granic przedmiotu, (4) konstrukcja przedmiotu jako całości, (5) trzywymiarowa percepcja formy, (6) percepcja rozmiaru oraz (7) rozpoznawanie substancji. W najwcze-¹² Sprawą do dyskusji jest jednak, czy specyficzność tych procesów wynika z wrodzonych podstaw, czy też ich szczególnego znaczenia w rozwoju oraz specyficzności doświadczeń.

śniejszym okresie, w pierwszych dniach po urodzeniu, dziecko spostrzega przedmioty dzięki informacji o krawędziach i rozmiarze. Noworodki reprezentują stałość rozmiaru, pomimo, że powierzchnia siatkówki oka pobudzana przez światło odbite lub emitowane przez przedmiot zmienia się w zależności od zbliżania się i oddalania lub zmiany orientacji tego przedmiotu. W tym okresie rozwoju krawędzie określane są na podstawie nieciągłości koloru i jasności. W drugim miesiącu życia dochodzi mechanizm klasyfikacji krawędzi i określania granic przedmiotu na podstawie przyrastania obszaru pobudzenia siatkówki w miarę zbliżania się przedmiotu. Pod koniec trzeciego miesiąca mechanizmy rozpoznawania i klasyfikacji krawędzi wzbogacone zostająo spostrzeganie pozornych zmian faktury (wyostrzania oraz zanikania) ze względu na ruch przedmiotu lub obserwatora, spostrzeganie ruchu względem innych elementów przestrzeni i spostrzeganie nieciągłości przestrzennej. Dziecko opanowuje również zdolność różnicowania substancji na podstawie charakterystyki ruchu (czy jest on sztywny, wspólny dla całego przedmiotu, czy też poszczególne części wykonują odrębne ruchy; Berten-thal, 1993). Pod koniec czwartego miesiąca życia wspólny ruch wyróżnionych elementów dostarcza dziecku informacji, że składają się one na przedmiot jako całość. W tym samym czasie z charakterystyki ruchu wyprowadzanajest struktura przestrzenna przedmiotu (podział na części), a w kilka tygodni później struktura przestrzenna określana jest na podstawie ruchu ożywionego (np. w rozpoznawaniu ciała i jego części). W wieku około 9 miesięcy nieciągłość jasności i koloru wykorzystywana jest już me tylko w dostrzeganiu, ale również klasyfikacji krawędzi i granic przedmiotu, a informacji o substancji zaczyna dostarczać również faktura. Jednak informacja o kolorze wykorzystywana jest do identyfikacji przedmiotu dopiero w dwunastym miesiącu życia (tekstura w ósmym, a kształt i wielkość nie później niż w piątym; Wilcox, 1999)

Jak widać, najwcześniejsza percepcja przedmiotu oparta jest o dwa źródła informacji: rozkład jasności i koloru oraz informacje uzyskiwane dzięki ruchowi przedmiotu lub ruchowi obserwatora względem przedmiotu. Ruch (bądź obiektu, bądź obserwatora względem obiektu) wydaje się być bardzo istotnym czynnikiem organizującym percepcję. To właśnie ruch dostarcza informacji o stałych właściwościach obiektu. Ponieważ ruch to zmiana położenia w przestrzeni, percepcja ruchu jest w sposób naturalny ściśle powiązana z percepcją relacji przestrzennych. Istnieją dowody na to, że dziecko wcześnie opanowuje zdolność rozdzielania zmian w obrazie pojawiającym się na siatkówce oka wywołanych ruchem własnym i ruchem przedmiotu.