25608 zdjeW0

W otworze dram*tycznym, który odznacz* się pełną dyskrecją podmiotu literackiego, występuje sytuacja rozmowy, świat przedstawiony nie jest funkcją monoloff czy narracji, lecz funkcją zachowań postaci i wypowiadanych przez nie kwestii, zatem tekst dramatu realizuje się w postaci d i * I o go w ej tekstu, a więc przy zawieszonej autonomii, a często i sensowności wypowiedzi pojedynczych. Poszczególne kwestie nabierają temu dopiero w kontekście repliki. Naturalnie, pojawia się stosunkowo często również monolog, który w sposób konwencjonalny ma wyrazić myśl i zamierzenia bohatera, nie adresowane do żadnej innej postaci utworu, i ujawniać stosunek bohatera do tego, co dzieje się w święcie przedstawionym, a często mający wpływ na to. co dopiero będzie się dziać. O ile imię postaci poprzedzające każdą kwestię znaczy: „teraz mówi Hamlet*’, o tyle „Hamlet” przed jego słynnym monologiem ”B>ć albo nie być” znaczy: ..Hamlet tak myśli” lub „Rozważania Hamleta” i rv!ko w konwencji teatralnej monolog taki musi być wypowiedziany do widzów. Dialog jako podstawowa forma tekstu dramatycznego w naturalny sposób ełintinuje takie konstrukcje językowo-stylistyczne. jak opis, opowiadanie, które mogą pojawić wę niemal wyłącznie jako składniki wypowiedzi postaci utworu, nic dotyczą jednał sytuacji bezpośrednio kreowanej przez uczestnictwo i dialog bohaterów. Opis i opowiadanie, które same określają przydatność form i kategorii językowych. nie uczcstni< zą w kreacji świata przedstawionego utworu dramatycznego przyznane im jest szczątkowo miejsce w didaskaliach.

Jak się wydaje, specyfikę językowo-stylistyczną rodzaju literackiego łatwiej określać jest przez wskazanie na nieobecność pewnych cech i konstrukcji językowych niż przez wskazanie form używanych.

Rozważania nad rodzajami literackimi, ich specyfiką i zasadnością rozróżniania pomiędzy nimi muszą dotknąć jeszcze co najmniej dwu zagadnień dotyczących ich na i ui \ Przede wszystkim przyjmuje się. że r od z aj literacki j e s t kategorią uniwersalną, ponad hittoryc z n ą, co oznacza, że na całej przestrzeni refleksji teoretyrznolitcrackiej i w odniesieniu do całości dorobku literatury kryteria przynależności do rodzaju mają charakter niezmienny; po drugie, utwory literackie, które by w sposób konsekwentny realizowały założenia i honorowały warunki przynależności rodzajowej, są rzadkością. Regułą literatury jest mieszanie cech rodzajowych, współwystępowanie w jednym tekście literackim cech właściwych wszystkim trzem rodzajom, przy czym nie zawsze jest tak i nie zawsze tak być musi, że jedne cechy dominują, a pozostałe występują okazjonalnie, często owe cechy rodzajowe są wymieszane tak dokładnie, że nie sposób ustalić, czy utwór należy do tego czy innego rodzaju. Najwięcej takich utworów o nieokreślonej przynależności rodzajowej sytuuje się na granic y liryki i epiki; forma dramatyczna jako najbardziej - dzięki dialogowi sformalizowana zachowuje wyraźną przewagę właściwych jej cech rc*lzajowy<:h. Zjawisko mieszania cech rodzajowych nazywamy rynkretyzmem rod z a jo w y m i jest ono efrkirm zmiany stosunku podmiotu litarackicgo do świata przedstawionego, czyli jego jakby wewnętrznych przeobrażeń, wskutek czego znika

jednorodność zasad konstrukcyjnych utworu i dochodzi do jego silnego zróżnicowania stylistycznego, takty te świadczą o tym. że literatura ma charakter systemowy, zatem jest zasadne, ze mimo trudności i niedoskonałych efektów próbujemy ten system poznać i opisać, a nie uznawać, że każde dzido literackie jest niepowtarzalne i w takim stopniu oryginalne, że nie poddaje się żadnym zabiegom grupowania w jednorodne pod pewnymi względami typy.

Gatunki literackie

Poczynione tutaj uwagi dotyczące teoretycznych podstaw gcnologii. jak i mniejsza przydatność kategorii rodzaju literackiego sprawiają, że uwaga badacza silą rzeczy koncentruje się na gatunkach literackich — kategoriach mniej ogólnikowych. Gatunek literacki definiowany jest jako pewna liczba reguł kompozycyjnych, stylistycznych, często również i tematycznych, dotyczących budowy i wyposażenia języków eg o, a także (niekiedy) treściowego tekstów literackich. Owe reguły — poza wykładami z poetyki normatywnej — nie są na ogół formułowane i istnieją jako elementy świadomości estc tycznoliterackiej. Teoria literatury formułuje owe reguły nie traktując ich jako dyrektyw obowiązujących piszącego, lecz jako istotne cechy utworów, wyprowadzone z praktyki twórczej.

Uszczegółowienie opisowe gatunku, jego identyfikacja polega na ustaleniu cech różnego charakteru, to jest zarówno cech formalnych, jak i najogólniej treściowych. Opis gatunku literackiego nie ma charakteru klasyfikacyjnego, lecz t y po logiczny, dzięki czemu opis taki może uwzględniać na przykład wierszowy kształt wypowiedzi bądź prozatorski, jedno- lub wielowątkowość, problematykę erotyczną bądź tyricjską, a nawet cechę tak ogólną, jak długość czy krótkość utworu. Dopiero tak wielostronny i wieloaspektowy opis pozwala na skompletowanie zespołu cech. czyli stworzenie modelu, wobec którego pojedyncze utwory literackie uzyskują charakter mniej lub bardziej oryginalny. (Gatunki zostaną omówione szczegółowo w kolejnych trzech rozdziałach podręcznika.)

Znane jest twierdzenie, że dzieła literackie oddziałują na dzieła, co oznacza, że kształt utworu może zostać przejęty przez innego pisarza, który w komunikacji literackiej może go rozwinąć i lepiej wykorzystać jego cechy strukturalne albo g© zubożyć, sprymi ty wizować. Przykładem takiego twórczego rozwoju gatunku jest polska powieść poetycka, która w stosunku do bajronowskiej lepiej wykorzystuje tajemniczość bohatera, hojniej go wyposaża wew nętrznie, a jego postępowanie motywuje w różnoraki sposób. Sprymity wizowanie gatunku obserwujemy w Tu winowych Kwiatach polskich, które jakkolw iek zawierają bardzo liczne fragmenty wysokie} próby poetyckiej, to jednak pod względem konstrukcyjnym nie gwarantują wyraźnej osi fabularnej ani dostatecznej atrakcyjności, ani - co pewnie owinie ważniejnK stosownej wytrzymałości. Historia literatury zna wypadki uszlachetniania pi—lii